24

&24. Көркем әдебиет.

 

         Өнер саласында әдебиет орны айрықша. Өнердің басқа түрлеріне әдебиеттің өте үлкен ықпалы бар, көркемдік мәдениетке байланыстылығы барлық жағынан алып қарағанда оның негізгі көркемдеуші және анықтау құралы сөз болып табылады. Сондықтанда әдебиетті сөз өнері деп атайды. Сөз өнері екі түрлі жүйені: ауыз әдебиеті және жазба әдебиетін игереді. Сөз өнерінің алғашқы түрі ауыз әдебиеті болған. Қазіргі заманда көркем мәдениетте ауыз әдебиеті өзінің бұрынғы антикалық дәуірдегі көркем әдебиеттегі орнында болғанымен, ол өз бағасын жоғалтқан жоқ. Біріншіден, кейбір халықтар арасында халық жыршылары өнер ретінде сақталуда, екіншіден, ол өзінің қайтадан екінші бір жаңаруында, кейбір эстрадалық сөз жанрында, телевидение көрсетулерінде осылай  көрінеді. Ауыз әдебиетінде сөз орындаушымен бірге, бөлінбейді. Құрастырушы да сол орындаушының өзі. Сонымен қатар шығарманың құрастырылуы да оның орындалуы мен тікелей қабыл алуы мақсатында болған. Жазба әдебиет орындауды қажет етпейді, ол тыңдаушыға емес оқушыға арналған. Бұлардың айырмашылығы адамға әсер ету ерекшелігімен белгілі болады.  Мәселе бұл жерде айтылған сөздер тыңдау үшін, ал жазылған жазбалар – көріп-оқу үшін ғана емес. Ең бастысы жазба әдебиет оқырманын үлкен еңбексүйгіштікті, сауаттылықты, сол оқыған шығармадан алған әсеріне орай жұмыс істеуге шақырады. Жазба және ауыз әдебиеттері арасындағы айырма – оны оқып не естігендегі қабылдау түрлері. Ауызша түрін қабылдау ұжымдық түрде болса, жазбаша түрі – жеке, оңаша түрде болады. Осыларды айта келе, енді жазба әдебиетке тоқталамыз.

         Сонымен қорыта айтқанда өнер саласында әдебиеттің алар орны өзгеше. Енді осы әдебиеттің ең негізгі азығы болып табылатын, оның бейнелеу, мәнерлеу саласына қолданар құралы – сөз. Адамның жеке өз басындағы ойын не басқа жанның ойын білу, оны түсіну тек қана осы сөз арқылы іске асады. Сөз, сөйлеу барысында адамның білу, аңғарушылық қабілеті байқалып отырады. Сөздің арқасында ғана жеткіншек ұрпаққа небір тәрбиелік мәні бар, сонымен қатар тарихи мәні бар естеліктер жетіп отырады. Сондықтанда “сөз” адам мәдениетінде ең үлкен орын алады. Адам мен халық арасындағы түрлі байланыстар да ең бірінші орында осы “сөз” тұрады. Жазба өнері дүниеге келгені сөздің таралуы жоғарылап алға дами түсті. Әдебиет пен сөз арасындағы үзілмейтін тұтас байланыс, әдебиетті өнердегі ең толықтырылған, дамыған түріне жеткізді. Сөздік бейне өзін жете түсіндірумен көркемдік бейнеге ұқсас, тіптен соған тән болады. Бұл жағынан ол бейнелеу саласына: кескіндеу, скульптура, сызба түрлеріне де жақын, ыңғайлас болып келеді. Дегенмен бейнелеу  өнерінен бір айырмашылығы, ол бір заттың  түр-түсін сезімділік тұрғыда тұра бере алмайды. Сөздің күшін ешнәрсеге айырбастауға болмайтын маңызы, орны басқада. Ол ой мен сезімді толығымен әрі терең мәнінде сол бір зат жөнінде оның пайда болу кезіне сай тұра бере алуында. Басқаша айтқанда әдебиет дүниені бір зат түрінде құрастырып көрсетпейді.  Ол сол ой мен сезімді өз ретімен бере біледі.

         Әдебиет ішкі өзіндік түрлі бөлімдерден тұрады. Олар: туындылар мен жанрлар, бұлардың әрқайсысы өзіндік арнайы материал жинап игереді. Тіптен, сол уақытта антикалық Грецияда көркем әдебиет бойында бір-бірімен туысқан, тұтас үш білім түрі қалыптасты, олар: эпикалық, лирикалық және драматикалық әдеби түрлері еді. Гегель өзінің “Эстетикаға” атты бастамасында осы әдеби туындыларды өмірдегі тұрмыстық ахуалды көркемдік жағынан көрсететін қажеттілік деп әділетті түрде тұжырымдайды. “Эпос” – оқиғаны көркемдік жолмен игеруге байланысты, “Лирика” – көңіл-күй немен адам ахуал жайы, “Драма” - қимыл, тіршілік. Эпикалық әдебиетке тән нәрсе - өмір шындығын жазғанда, оның ауқымдылығы мен тұрақтылығы, қоғамдағы көріністі біртұтас беруге ұмтылу, уақиғаны сол болмысымен дұрыс баяндай білу және кейбір эпикалық сөз жүзіндегі туындыларды сенімді етіп көрсете білу. Өзінің маңыздылығы мен мағаналы әсерін эпос проза саласында толығымен көрсете алады. Әдебиеттің ішкі жеке туындыларында, өз кезегінде тұрақты бір бөлімі – жанр. Эпоста ол – халық  эпосы, эпикалық поэма, роман, роман-эпопея, повесть. Лирикада – ода, сонет, элегия, газель, өлең. Драмартургияда – трагедия, комедия, драма. Осындағы әрбір жанрға тән нәрсе, ол – негізгі мазмұнның ортақтығы, сезімдік әлемінің ерекшелігі т.б. Жанр әдебиеттің барлық түрімен тікелей байланысты. Жанр – тарихи категория. Онда заман белгісі, адамдардың мінез-құлқы, өмір салауаттылығы көрінеді. Әдебиет өзінің санқырлы туындыларымен қосыла отырып өнердің басқа салаларына өз ықпалын жасап келеді, алдағы уақыттарда да жасай береді.