ІІ-БӨЛІМ. ЭСТЕТИКАЛЫҚ ОЙДЫҢ ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ

 

&4. Египет халқының эстетикалық көзқарастары.

 

Алғашқы қауымдық құрылыстан құл иеленушілік формацияға өту шығыс өркениетінің материалды және рухани мәдениетінің жетілуімен сөзге түседі. Ежелгі шығыс елдері, атап айтсақ Египет, Шумер, Вавилон, Қытай, Индияда біздің дәуірімізге дейінгі ежелгі мәдениеттің, өнердің мол мұрасы тек қана материалдық ескерткіштер емес, сонымен қатар көлемді жазбалар мазмұны өткен дәуір эстетикасын дұрыс түсіне білуге, ежелгі халықтардың эстетикалық ой-санасының деңгейін білуге шақырады.

Ежелгі шығыс өнерінің өзіне тән ерекшелігі – дәстүрлік болып табылады. Дәстүрлік (традиционализм) шығыс өркениетінің барлық қабатына әлеуметтік-экономикалық және рухани дамуының өзіндік ерекшеліктеріне негізделді. Ерте дәуірде пайда болған идеялар кейде шығыс мәдениетінің құрамында жүздеген, мыңдаған жылдар бойы сақталды. Жүзжылдықтар мен мыңжылдықтар аралығында ежелгі шығыс мәдениетінің дамуында өзара ерекшеліктер болғаны мәлім. Алайда мазмұны жағынан сол күйінде қалды. Дәл осы ежелгі эстетикалық талғамдар мен пікірлер осы күнгі эстетикалық ойдың дамуына үлкен себепші екенін айта кету керек.

Ежелгі шығыста эстетикалық ойдың ең дамыған ортасы Египет мәдениеті болды. Египеттіктер ертеден-ақ астрономияда, математикада, медицинада, тарихта көп жетістіктерге жетті. Олар ең бірінші болып “Зодиак белгісін” ашты, алғашқы календарды жасады. Египетте әсіресе өнерге көп көңіл бөлді. Біздің дәуірімізге дейінгі эстетикалық ойларын жеткізетін жазба деректермен қоса ауыз әдебиетінің мол мұрасы жеткен. Әсіресе мифтері, ертегілері, повесттері, дидактикалық шығармалары, философиялық диалаогтары, гимндері, махаббат лирикалары жақсы сақталған. Әлем әдебиетінің “мәңгілік әуені” алғаш рет осы ежелгі Египет лирикасынан табылды. Ғашықтардың таңмен бірге ән айтуы, құстардан жаңа күннің келуімен жақсылық тілеу, сыйқырлы есіктермен сөйлесу, сүйген қыздарынан жігіттерді айыру, қыздардың сұлулығын әсірелеп жеткізу тағы басқалар Египеттің әдебиетіне тән нерселер.

Ежелгі фараондар мен билеушілер өздерінің сарайларында атақты сульпторларды, әншілерді, ақындарды, бишілерді және музыканттарды жинаған. Соңғы кезеңінде діни драма дами бастады. Скульптура мен живопись айтарлықтай дәрежеге жетті. Жоғарғы реалистік шеберлікпен жасалған Аиххаф бюсті, Кай мүсіні, ханша Хатшепсут, фараон Эхнатон және Инфертитаның әсем мүсіндік портреті қазіргі кезде де өз көрерменіне қызығушылық туғызды. Ежелгі Египеттің құрылысы Грецияға, Римге ықпал етті. Ең алғаш адам баласы тарихында Египетте мүсіндік портрет пайда болды. Пирамида құрылысынан ерекше эстетикалық талғамды көруге болады. Олар перғауын мен бегзадалар өздері үшін мазарларды берік тастардан салуды бұйрық етті. Оған қам кірпіш пайдаланылды.

Осындай өнер жетістіктері ежелгі Египетте алғашқы эстетикалық пікірлердің пайда болуына себепші болды. Алғашқы әсемдік жетістіктері, сұлулықтың үздік туындыларының барлық үлгісін осы Египет өнерінен көруге болады. Ондағы әсемдік үлгілері өзінің бағасын ежелгі Египет пен Шумер әлемінің жоғары дәрежелі цивилизациясынан тапты. Египетте триоморфты мифология дәстүрлі түрде дамыған еді. Олардың мифологиялық құдайлары құстар мен аңдардың бастарымен бейнеленеді, алайда жануарлардың ешбірі египеттіктер үшін идеал саналмайды. Бұл Египет эстетикасыныңзаңды породоксы болып табылады. Әйткенмен, бұқа, сиыр, бүркіт, шағал, жылан т.б. киелі, қасиетті саналады. Оларға сиынды, құрбандық шалды, бірақ египеттіктер үшін құдайлардың сұлулығы жануарлардың бейнесімен емес, біріншіден адам келбетімен, екіншіден күн нұрымен бейнеленді. Олар құдайларын өнер арқылы көрсетті. Ол бойынша үйлер тек адамдарға ғана емес, құдайларға да керек деп есептеді. Өте ежелгі құдайлардың үйлері қамыс пен саз балшықтан соғылады деді. Егіншілікке байланысты күн құдайы Раға табынды. Өнер Осиристі перғауын болған деп есептейді. Оның қоңыр бетінде үлкен тұнық көздері жалт-жұлт етіп тұрған, шаштары қара топырақ түсіндей қара болған. Ол адамдарды жер жыртып, егін егіп, оны Нілмен суғаруға үйреткен. Өнер туындыларында Осиристің Сет деген бауыры болғандығын көрсетеді және оны зұлым адам етіп суреттейді. Оның беті қызыл, көздері жасаураған және қызыл болған. Оның түрі шөл даланың аптап ыстығындай болады. Сет Осиристің түбіне жетеді. Египеттіктер адам өлген соң Осирис патшалығына тап боламыз деп ойлаған.

Египет жазушылары әйел сұлулығын ерекше суреттеген. Мысалы, Күн құдайы Раның қызы әйел құдай Хатор-Тефнуттың сұлулығын жаза отырып әйел сұлулығының дәрежесін көрсетеді. Олардың ойынша әсемдіктің барлық белгісі әйел бітімінен, келбетімен, бет-жүзінен көрінеді. Египеттегі көпқұдайлықты реформатор Эхнатон әлсіретуге тырысып монотеистік реформаны енгізгенімен ізгіліктің, сұлулық пен әдеміліктің бастауы Күн (Ра) деп саналды. Олардың пікірінше құдайдың нұры жарқырап тұрады. Пирамида текстерінде Нут құдайдың жарқыраған әсемдігі айтылған. Онда: “Сен барлық кеңістікті, бар әлемді өзінің сұлулығыңмен толтырасың. Нут, Египет ханшайымындай жарқырайсың!  деп. Ал Күн құдайы Раға арналған тексте жарық сұлулықпен байланысқан деп көрсетіледі.

Жарық пен сұлулық өмір берушілер, тіршіліктің бастауы саналып Күн құдайына негізделеді.

Египет ақындары Атон құдайларында жарыққа теңеген: “Сен өте әдемі жарқырайсың! Сен аспан әлемінде ең нұрлысың! Сен өмір бастауысың! Егер сен аспан әлемінен көріне қалсаң жер бетіне әсемдік, сұлулық орнайды”. Басқа елдердегі эстетикалық ойлар секілді Египеттегі сұлулық ізгілікпен және қайырымдылықпен тығыз байланысты.

Ежелгі египеттіктер келеңсіз, жиіркенішті, қайғылы тұстарына қарамастан өмірді жан-тәнімен сүйе білді. Олар әсемдікті қоршаған ортадан іздеді. Құнды материалдарға жоғары эстетикалық баға бере білді. Олардың ойынша атын, күміс, электр, лазурит - заттардың ішіндегі ең әдемісі деп есептелді. Ал қарапайым ақ, қызыл, жасыл түстер құдай берген әсем түстер болып есептеледі.