5

&5. Шумер мен Вавилон эстетикасы.

 

Ежелгі Шумердің эстетикалық ойы махаббат сезіміне, жақсылық пен ізгілікке, сұлулық пен әдемілікке, үйлесімділікке негізделген. “Сұлулық” сөзінің өзі ежелгі шумерліктердің ежелгі жазба деректерде көп кездеседі. Шумерлік поэмаларда сұлу құдайлар (Бау, Нинмиль, Нанмор), сұлу қыздар, кереметтей айдаһарлар және сұлу заттар туралы әгімелерді көп кездестіреміз. Шумердің әсемдік туралы ойлары өзіндік ерекшелікке толы. Біздің дәуірімізге дейінгі сақталып келген сына жазулы деректерден бізге мәлім: әдеби шығармалық энциелопедия “Хара-Хабулу”. Ол ежелгі шумерліктердің дүниетанымынан хабардар етеді. Энциклопедияда адам құрылымын әлем құрылымымен байланыстыра жазылған. Ежелгі шумерліктердің пікірінше адамдар сүйектен, ет пен теріден, шаштан тұрғандай, әлем де “жер сүйегі” – ағаштан, жер салынан және жер жүнінен тұрады. Сүйек – жер негізі. Жер сүйегін қоршағандардың барлығы балшық болып табылады. Ал бұл балшықтардан шумерліктер әртүрлі ыдыстар жасауға тырысты. Олардың пікірінше, “әлемнің сүйегі” бал араластырылған балшық тері қатпайды. Алайда миллиондаған жылдардан осң шумерліктердің бұл идеясы өзгерді. Ол бойынша әлем бал араластырылған балшық теріден емес, шөп жамылған тастардан тұрады. Бұл жанды, тірі әлемнің мазмұны барлық тотемдерді кейіптеген әсемдік жыланға шоғырланған. Әлемнің осындай құрылымын, яғни гомометриялық моделін жасаған шумерліктер “Хара-Хубулудың” Шумерге дейінгі 5 кезеңін көрсетті: Бұл дамудың ең соңғы сатысында әлем адамдық болып табылады. Өйткені адам әлемнің терісі, яғни оны жасырып жауып тұрған “шөбі”.

4-ші кезеңде әлем адамзатсыз “жұлдызды әлем” деп аталады. Ол бойынша әлем өзінің сүйегі мен етінен тұрады. Олардың барлығын тері секілді жұлдыздар қаптаған. 3-ші кезең ежелгі тотемдік көзқараспен байланысты. Ол бойынша әлем “құстан, балықтың қаңқасынан” тұрады. Балық - бұл әлем сүйегі және барлық заттардың мәні. 2-ші кезең бойынша әлем дегеніміз – шөппен жабылған тастағы жылан болып саналады. 1-ші кезең ең ежелгі көзқарас болып есептеледі. Бұл бойынша әлем жоғарғы жағы терімен қапталып, балшық  жағылған қамыс болып суреттеледі.

Шумерліктер архитектураны кең дамытты. Барлық әсемдікті соған енгізе білген. Б.з.д. 4 мыңжылдықтың ІІ жартысында ескерткіштердің, скульптура, рельеор, мозайканың әртүрлі түрлері пайда болды.  Олар үшкір таяқшалармен балшыққа жазды. Одан кейін отқа күйдірді. Бұл жазулардан олардың мифтерін, аңыздарын оқуға болады. Әр қаланың өз құдайы болды. Ур қаласы Ай құдайы Наннуға, Урук қаласы тұқым құдайы Иннинге, Күн құдайы Утуға табынды. 4 мың жылдықтардағы (б.з.д.) Шумердегі ең мықты храмдар “Ақ храм”, “Қызыл храм” болды. Осы храмдар ежелгі шумерліктердің эстетикалық талғамын байқатады.

Олар үшін әсемдік ішкі рухани өмірмен тығыз байланысты. Әсемдік – бұл құдай, құдайларға арналған сөздер, бұл храмдар мен музыка. Жалпы алғанда рухани өмірдің символы. Олардың ойынша барлық әсем заттар әлемге жарық беріп жарқырап тұруы керек.

Тотемдік сенім храм ою-өрнектерінен де көрініс тапты. Храмдар шумерліктердің адам секілді құдайларымен емес, олардың тотемдерімен әшекейленді. Нингирсу храмындағы “Үрейлі жарқыл” деп аталатын қақпасына “әсем айдаһар” қойылған. Нингиреу 7 қабаттан тұрады. Соның үш қабатында тотемдік діни суреттемелер көп кездеседі. Онда арыстан басты бүркіт арқылы безендірілген.

Шумерліктер әсемдікті бағалай білді. Олар әсем нәрсені сирек кездеседі және ол өз бойына құпиялылықты жасыратынын білді. Әсемдікті кез-келген жерде айқайлап емес, ең киелі адамның немесе құдайдың атын атағандай өте жай атау керек деп ойлайды. Шумерліктердің эстетикалық ойы әсіресе мақал-мәтелдерден анық көрінеді. Олар әсемдікті тануда әр адамның талғамы өзінше сараланады деп есептеді. Мәселен, ежелгі шумерліктер “Біреуге әсем көрінген нәрсе, екіншіге ұсқынсыз, ал біреуге ұнмсыз көрінген нәрсе”, өзгелерге әсем көрінуі мүмкін” деген.

Вавилон цивилизациясы кезеңінде (ХҮІІІ-ХІІ ғ. б.з.д.) шумерліктердің шабыты біршама әлсіреді. Тотемдік көзқарастан бастау алған ежелгі діндері қайта туылдыү Вавилондық уақытқа ежелгі шумерліктердің адам әлемі жік тудырды. Бұл көзқарас құс секілді Тиаматтың Мардук құдайының күресімен байланысты. Оның түпкі мән-мағынасында космостың адамнан бөлінгені, адам әлемінің 2 қабатқа бөлінуі, оның әр қабатының болмысының заңдары өзгесінің заңдары арқылы танылмайтынын аңғартады. Вавилонянин әлемді, яғни Тиаматты екіге бөліп тастайды. Біріншісін ол аспан етіп іліп қояды да, оны “құдайлардың үйі” деп атайды. Ал екіншісінен Жерді жасады. Осылайша Жер мен Аспан арасындағы қатынас бұзылды деп есептейді. Адамдар құдайлардан да аластатылды. Бұның барлығы Вавилонның “Әлемнің пайда болуы” атты әйгілі еңбектерінде жазылған. Вавилондықтардың көзқарасы гамометриялық қағидалардан, яғни адамдық-космос қағидаларына тәуелділігіне жол бастады. Адам космостан осылайша аластатылды деп түсінген. Олардың ойынша адам мен құдай арамшөп пен бидай секілді. Тек құдайлар ғана күн арқылы мәңгілік бола алады, ал адамдардың өмірі шектеулі.

Вавилон архитектурасы әсемдік пен үйлесімділікті біріктіре білген. Египет пирамидалары секілді Вавилон зикураттары да бүкіл төңіректегі архитектуралық ансамблмен пейзажға маноментальдық салтанаттылық беруге қызмет етті. Зиккурат дегеніміз – бір тепшегінен, екінші тепшегі көлемі жағынан кішірейіп биіктей кете беретін тирассалармен белдеуленген соның өзі бірнеше мұнара бой созғандай әсер қалдыратын мұнаралы ғимарат. Әрбір үлкен қаланың тұтас күйдірілген қыштан өрілген өз зиккураты болған. Ол әдетте жергілікті бас құдай храмы маңында бой көтеретін. Әсіресе, Ур қаласында б.з.д. 22-21 ғғ. Салынған 3 сатылы зиккурат (биіктігі 21 м) басқадан гөрі жақсы сақталған.