10

&10. Орыс революционер-демократтарының

эстетикалық ойлары.

 

Маркске дейінгі алдыңғы қатардағы дамыған эстетикалық ойлар орыстың революционер демократтары В.Г.Белинский, А.И.Герцен, Н.Г.Чернышевский, Н.А.Добралюбовтар болды. Олардың негізгі ерекшеліктері: ол сол кездегі Россияның революциялық корғаушы қозғалысымен тығыз байланыста болуы еді.

Жоғарыда аты аталған кісілердің барлығыда революционерлер болатын.

Олардың эстетикалық ой деңгейлері сол ХІХ ғ. өнердің даму жобасымен белгіленетін, осы кезде орыс әдебиеті өте жоғары дамыған кез болды. Сол заманда  айтылған В.Г.Белинский туралы: “Қозғалыстағы эстетика” (Движущейся эстетика) атты сын, оның жеке өзіне де, сонымен қатар басқа да сол кездегі алдыңғы ойлы революционер демократтарға бағытталған болса керек. Бұл жерде тек олардың эстетикалық көзқарасы ғана емес, олардың ой, сараптамасына нақты сол өздері өмір сүріп отырған кезең мен дүниетанымдағы шындық. Әлеуметтік өмірдегі барлық болып жатқан өзгерістер және жаңадан ене бастаған басқа да жаңалықтар қамтылған.

В.Г.Белинский реалистік өнерді қоғамға білім берудіңжәне өмірді танудың аса үлкен құралы ретінде таныды. Ол өнерді ойлаудың образды формасы деп  қарады. Өнер мен ғылым айырмашылығы зерттейтін затында емес, олардың ақиқат өмірді бейнелеу, суреттеу әдістерінде деген ой айтты.

В.Г.Белинский көркемдік және логикалық ойлау бірін-бірі өзара байытады, тек біреуі ғана танымның дара формасы бола алмайды деген ғылыми қорытынды жасады.

Ол нағыз өнер халық өмірін суреттейді, оны күреске оятады, адамзатты алға шақырады деп санаған.

Россияда эстетикалық ойдың өркендеп алға дамуына тек қана философтар ғана емес суретшілердіңде еңбегі зор болган. Бұл жөнінде Л.Н Толстойдың көзқарасы мағана аудараралықтай. Ол эстетикалық ойда өзін жеке дара, аса ойшыл білімпаз екенін көрсеткен. Оның эстетикалық көзқарасында, жалпы дүниетанымда қыйншылықтар болған. Л Толстойдың эстетикалық көзқарасының күшті жағы эстетиканың бөлінбейтін тұтас бір бөлімі шындық еді, сондықтан ол сол кездегі өнердің алдыңғы қатарлы қайраткерлерімен жақын қарым-қатынаста болды.

Бұл жерде сөз өнердің халықтық екндігін қалайда таныту керектігі, оны “Өнер деген не” атты трактат-шығармасында келтірген. Л. Толстойдың айтуынша: “Өнер халыққа жақын әрі оған түсініктіде бірге болса ғана ол ұлы” болады. Оның пайымдауынша: Өнер жалпы адам үшін – адамзат үшін ең қажет нәрсе, ол жақсылыққа, бақытқа қарай жетелейді бір-бірімен қарым-қатынаста үлкен қызмет етеді. Адам мен адамды жақсы көңілмен табыстырады. Толстой анықтамаларының кейбір біржақтылығы эстетика саласында біршама анықталған, атап айтқанда Плеханов еңбектерінде. Дегенмен біздерге байқалғанындай, бұл жерде жете баға беруде емес, ол өнердің жалпы анықтаушы қызметін атқаруға емес, оның ортаға әсер ететін табиғи әрекетін айтады. Заманындағы ұлы ойшыл, жазушының “Өнер адамзат өміріне өте қажет екенін оның адам өмірінің, тіршілігінің барлық саласына, барлық кезеңде аса қажет екенін, оның жаңадан, ауысып отыратынын айтады.

Л.Толстой болашақтағы өнер туралы, оны жалпы адамзат – халық үшін жаратылатынын және де өнерді халық өзі тудыратыны туралы көптеген ойлар жетегінде болатын.