11
&11. Қазақ халқының
эстетикалық мәдениеті..
Көшпелі
қазақ қоғамының эстетикасы
Адамдардың
сырт келбетінде, олардың қарым-қатынастарында, киімінде, үйлерінде, олар жасап
шығаратын заттарда, олардың тілі мен өнер туындыларында – осының барлығында
олардың эстетикалық мәдениетінің ерекшеліктері, негіздері көрініс
табады.
Ұлттардың
тарихи тағдыры экономикалық және әлеуметтік-саяси қатынастардың даму деңгейі мен
сипаттамасына, географиялық және басқа да жағдайларға байланысты әр түрлі
қалыптасады. Міне, сондықтан әр халық өз ерекшеліктеріне ие және соған
байланысты әлемдік мәдениеттің алтын қазынасына қолынан келгенінше үлесін
қосады. Алға қарай сенімді жылжу үшін өткен ұрпақтардың нәтижелі тәжірибесін
жақсы білу әрі дұрыс пайдалану қажет. Тағы бір маңызды нәрсеге эстетикалық
ойлар, талғамдар мен түсініктердің қалай қалыптасып, қалай таратылатынына зер
салып ұғыну жатады.
Бұл
жұмыстың мазмұнын қазақ халқының эстетикалық мәдениетінің қалыптасуы мәселелері
құрайды. Шын болмысты эстетикалық бейнелеу қабілеті қай халықтың болса да
дамуының ең алғашқы сатыларында пайда болады, оның дәлеліне өткен мәдениеттің
құндылықтарын зерттейтін тарих, археология, этнография ғылымдарының көптеген
мәліметтері жатады.
Қазіргі
заман халықтарының эстетикалық мәдениеті өз құрамына өткен ұрпақтардың көркемдік
шығармашылығында жинақталған эстетикалық сезімдер мен түсініктерді
қамтиды.
Барлық
халықтар сияқты, қазақтардың да бай тарихы бар. Қазақ өнерінің тамыры тереңде.
Ол халықтың рухани шығармашылығының құнды нәтижелерін қамтиды және бұл жағдай
қазіргі ұрпақты уақыт озған ата-баба мәдениетімен жалғастырады.
Адамзаттың
рухани мәдениетінің шексіз сан түрлілігінен қазіргі заманның ешбір адамы
оқшаулана алмайды. Сондықтан салт, дәстүр, өткен заманның жинақтаған білімі
сияқты, өнер туындыларын да оларға деген жаңа қызығушылықты арттыру және содан
олардың шынайы құндылығын айқындау үшін, әрбір ұрпақ өзінің әлеуметтік-тарихи
контекстіне енгізеді.
Адамның
қоршаған әлемге деген эстетикалық қатынасы оның өміршең практикалық
қажеттіліктері қанағаттандырылған кезде пайда болады. Қоршаған табиғатты игеру
үрдісінде адамдар түске, дыбысқа және т.б. немқұрайлы қараған жоқ. Мысалы,
музыканың пайда болуының қайнар көзі адамның сөйлеуімен қатар дауысқа
еліктеушілік те болды. Өнер дегеніміз табиғатқа, ғарышқа және адамдардың
іс-әрекетіне еліктеу болып табылады деген ойды, музыканы «сфералар
үйлесімділігіне» еліктеу деп таныған, пифагоршылдар айтқан болатын. Демокриттің
пікірі бойынша, барлық өнер түрлері мен қолөнер кәсібі жануарлардың іс-әрекетіне
еліктеу болып табылады: ән салуда біз құстарға еліктейміз, үй салуда –
қарлығаштарға және т.с.с.[1]
Алғашқы
қауым өнерінің тарихындағы ең маңыздысы, ол өзінің алғашқы қадамдарынан бастап,
негізінен қоршаған әлемді шыншыл жеткізу жолына түсуі болып табылады. Мысалы,
жоғарғы палеолит өнері,
оның
ең жақсы үлгілерін алғанда, табиғатқа деген таң қаларлық белгілерді дәлдікпен
жеткізуімен ерекшеленеді[2].
Көшпелі
халықтар мәдениетіне қатысты революцияға дейінгі орыс ғылыми әдебиетінде әр
түрлі пікірлер айтылды.
Кейбір
авторлар, мысалы, Д. Хвольсон, В. Васильев, В.Д. Тропов және кейбір басқалары,
көшпелілерді жасампаздыққа емес, тек қиратуға ғана қабілетті деп санап, көшпелі
халықтарда қандай да бір мәдениеттің болуын мүлде мойындамады. А. Левшин, Г.
Ядринцев, О.И. Сенковский, Н. Васильев, В.В. Григорьев, Н .Остроумов және
басқалары басқа көзқарасты ұстанады. Алайда, аталған екінші топтың ішінде тек
прогрессивті ойлаушы зиялылар ғана емес, В.В. Григорьев сияқты, мемлекеттік
чиновниктер және мақсаты христиан діні негізінде орыс мәдениетін тарату болған
адамдар да (Н. Ильминский, Н. Остроумов) болған, олар бұл жағдайда да адал
ниетті ғалымдар болғысы келгенімен, көшпелі халықтардың белгілі бір артта
қалушылығын олардың туа біткен табиғи қасиеттерімен түсіндіруге
тырысты.
Мысалы,
Н. Остроумов: «Орталық Азия көшпелілері, тарихи себептердің салдарынан алғашқы
қауымдық дерлік жағдайда қалып отыр... Ежелгі халықтар тарихы, олардың көбісі өз
өмірлерінің алғашқы даму кезеңінде ақыл-ой мен өнегеліктің дамуы бойынша төменгі
сатыда тұрғандығын, бірақ та ақырында ағартушылық пен мәдениеттің жоғары
сатысына жеткендігін дәлелдейді», – деп жазды.
Шығыс
тарихына терең қызығушылық танытқан, профессор В.В. Григорьев, көшпелі
халықтардың жалпы дамудағы басқа халықтардан артта қалуын тарихи себептермен
түсіндірумен шектелмей, ерекше назар аударарлық пікірлер айтты. «Көшпелі
тұрмысты әдетте қандай да бір экономикалық немесе едәуір интеллектуальдық
дамумен сыйыспайды деп есептейді, бірақ бұл солай бола қоюуы негізді ма екен.
Ойдың жаттығуы үшін екі жағдайдың қажеттілігі шүбәсіз: бос уақыт және
қарым-қатынаста болу, көшпелі, егіншіге қарағанда, осында қолайлырақ жағдайда
тұрады... көшпелі қиялдау, жігерлілік пен ақындық шығармашылыққа қатысты барлық
жерде басқалардан анағұрлым асып түседі: суырып салып айту – далада тіптен
кәдімгі көрініс... қолөнер кәсібі: былғары, тері илеу, токарьлық, темір соғу
және басқалары әдетте отырықшы ауыл тұрғындарында көретінімізбен бірдей немесе
одан да жоғары сатыда болады. Сөйтіп, тіпті таза көшпелілерде де, оларға әдетте
білмей берілетін, азаматтық пен мәдениеттіліктің айтарлықтай төменгі сатысында
орналаспағандығы танылады»[3],
– деп қорытады профессор В.В. Григорьев.
Әйтсе
де, көшпелі халықтардың тұрмысы мен рухани өмірін зерттеу барысында революцияға
дейін орыс және кейбір батыс еуропалық ғалымдар талай әрекет жасаса да, бірақ та
көбісі оларға мәлімсіз қалды, басқалары олармен жаңылыс түсінілді, олардың Азия
халықтары туралы айтқандарындағы қайшылықтары, шамасы, осымен түсіндіріледі.
Реакцияшыл ғалымдар, тарихи шындықты бұрмалауға алып келетін жалған негіздерді
әдейі біле тұра басшылыққа алды.
Көшпелі
халықтардың рухани өмірін шынтуайттап ашу үшін, алдымен мәдениет жемісі болып
табылатын, олардың экономикалық, тұрмыстық жағдайларын зерттеу қажет. Жалпы
көшпелі халықтарда, соның ішінде қазақ халқында, өзінің көпғасырлық тәжірбиесі,
болмыс туралы өз мағлұматы, әсемдікке деген және т.б. өз көзқарастары бар.
Кейбір авторлар тарих, археология, этнография және әдебиет пен өнер тарихының
аса бай мәліметтерімен таныстығы жеткіліксіздігінен ғана көшпелілердің рухани
мәдениетінің маңыздылығын төмендетеді. Әйтсе де, бұл халықтардың рухани өмірінің
ерте кездегі даму сатысы әлі толық зерттелмеген.
Соңғы
онжылдықта ғалымдар өз назарын Орта Азия мен Қазақстан тарихының феодалдыққа
дейінгі кезеңіне аударды. «Эллинистік Шығыс» пен Иранның көркемдік шет аймағы
ретінде көрсетілген көне Түркістан туралы қалыптасқан көзқарасты күрт
өзгертетін, өнер мен мәдениеттің тамаша ескерткіштері ашылды[4].
Бұл жаңалықтар, бізге, Орта Азия мен Қазақстан халықтарында алғашқы қауымдық
қоғам сатысында көркем шығармашылықтың дамуын мойындамайтын кейбір қазіргі заман
ғалымдарының пікірлерімен келісуге мүмкіндік бермейді, өйткені әлдеқашан өткен
жылдардағы рухани даму іздерін жасыру да жою да мүмкін емес. К.И. Сатпаев
атындағы ҚазССР ҒА Геологиялық ғылымдар институтының палеолиттік отрядының 1965
жылы ашқан осындай бір жаңалығы туралы, тарихшылар Р.Б. Сүлейменов пен Х.И.
Бисенов баяндайды.
Отряд
Балхаш маңының неолит және ертедегі аттылы көшпелілер дәуірінің адамының
суреттерін тапты. «Бұл суреттерде табиғат, алғашқы адамдарды қоршаған орта
туралы анималистік түсініктер ғана емес, сонымен қатар олардың аңыздарының
салт-жораларының, жанұялық әдет-ғұрыптары мен дәстүрлерінің мазмұны да көркем
образдарда өз көріністерін тапқан»[5].
Біз осындай айғақтарды Қазақстанның ірі ғалымдары – А.Х. Кушаев, А.М.
Оразбаевтардың тыңғылықты зерттеулерінен де табамыз[6].
Міне
жарты ғасырдан аса уақыт ғалымдардың назарын Орта Азия мен Қазақстан жерін
мекендеген көшпелі халықтардың жасаған өз заманы үшін едәуір жоғары әрі өзгеше
мәдениеті қызықтырады.
Археологтар
мен этнографтар, өз кезінде көшпелі халықтар жасаған, осы уақытқа дейін белгісіз
болып келген мәдениет ескерткіштерін ашты. Олардың ішінде – ортаазиялық өнердің
тамаша мұражайы – Түркістан қаласындағы Иасауи мешітінде сақталған, темір
дәуірінің қоладан жасалған керемет бұйымдары (қазан, шам қойғыш шамдалдар)[7].
Қазақтың
көркем шығармашылығы қашан және қалай пайда болды деген сұраққа нақты жауап беру
қиын. Алайда, революцияға дейінгі Орта Азия мен Қазақстанның материалдық және
рухани мәдениетінің тарихи деректерін талдау Шығыс халықтарының өнеріндегі
дербестік элементтерін ашуға мүмкіндік береді. Түрлі ғылым зерттеу жұмыстары[8]
бізге, Орта Азия мен Қазақстан халықтарының, олардың ертедегі ата-бабалары
негізін салған, өзгеше өнері бар екендігіне сендіруге негіз
береді.
Бұл
қорытындыға келуге ежелгі түркі тайпаларының фольклор үлгілерін, қазақтардың
ізашарлары түркі жазуларының ескерткіштерін және бірқатар басқа деректерді
зерттеу мүмкіндік береді.
Э.А. Масанов қазақ
халқының бүкіл этнографиялық зерттеу тарихын үш кезеңге бөледі: біріншісі – орыс
әдебиетінде қазақ халқы мен оның ата-бабалары туралы алғашқы этнографиялық
мәліметтердің пайда болуынан бастап, ХІХ ғасырдың ортасына дейін (ол Ресейдегі
феодализм дәуірімен сәйкес келеді); екіншісі – ХІХ ғасырдың ортасынан бастап Ұлы
Қазан социалистік революциясына дейін (Ресейдегі капитализм дәуірі); үшіншісі –
1917 жылдан бастап қазіргі күнге дейін. «Егер бұл дәуірдің бірінші кезеңі, қазақ
халқы туралы фрагменттік, ауық-ауық және айтарлықтай бірқатар кездейсоқ
этнографиялық мағлұматтарды жинақтау сипатында болса, онда екіншісі Ресейге
қосылумен сәйкес келеді... Қазақтардың этнографиясын азды-көпті жүйелі зерттеу
сипатында және ғылыми мағлұматтарды жинақтау ғана емес, оларды біршама зерттеу
де тән»[9].
Сонымен,
Э.А. Масанов айтып ескерткендей, 1456 жылдан бастап қазақ халқы туралы үздіксіз
ең анық тарихи мағлұматтар бар. Олар орыс және еуропалық мәліметтерде басылып
шыққан материалдармен 1517 жылдан бастап едәуір толықтырылды.
Тарих
куәландыруынша, монғол шапқыншылығы басып алған халықтардың, соның ішінде
Қазақстан территориясын мекендеген халықтардың шаруашылығы мен мәдениетіне
орасан зор зиян келтірді. Ол тұрғылықты халықты жаппай қыруға әкеліп соқты,
аймақтың өндірістік күшіне зиян келтірді және экономика мен мәдениеттің
құлдырауы жағдайына әкеліп ғана қоймай олардың дамуын ұзақ уақытқа тоқтатты.
Монғолдар, Суаб, Сығнақ, Баласагұн, Тараз, Отырар, Сауран, Женд және басқалар
сияқты, Қазақстанның мәдени орталықтарын қираған орындарға айналдырды[10].
Сонымен
қатар бұл қалалар, Қазақстан территориясын мекендеген тайпалар мен халықтар
өмірінде маңызды рөл атқарған: олар ірі сауда орталықтары болған, олар арқылы
даланың көшпелі халықтары отырықшы егіншілік аудандармен өздерінің шаруашылық
байланыстарын жасайтын.
Зерттеушілер
Н. Бернштам мен Ә.Х. Марғұлан анықтағандай, мысалы, ІХ ғасырда, Отырар маңызды
тарихи өзара байланыстар мен сауда жолдарының тоғысқан жерінде орналасқан, ірі
мәдени орталық болған. Ондағы, кітаптар саны бойынша, әйгілі Александрия
кітапханасынан кейінгі екінші орынды иемденген кітапхана болған деседі; бұл
қаланың қарқынды мәдени өмірінің дәлелі, Отырардан ғалымдардың жарқын саңлақтар
тобы (соның ішінде әйгілі Әбу Насыр әл-Фараби) шыққан.
Бірақ
Отырар сол уақытта, айтып кеткеніміздей, Қазақстан территориясындағы жалғыз
мәдени ошақ болған жоқ. Бұл территорияның өнер, қолөнер кәсібі, ғылымдарды
жасауға қабілетті болғандығы және шын мәнінде жасағандығы, қазір айдан анық.
Алайда, К. Маркс пен Ф. Энгельс «Неміс идеологиясы» жұмысында ескерткеніндей,
«өндірістік күштері мен талаптары дамыған қандай болмасын елді барлығын басынан
бастау қажеттілігіне жеткізуге жабайы халықтардың басып енуі немесе кәдімгі
соғыстар сияқты, жәй кездейсоқтықтар жеткілікті»[11].
Жоғарыда баяндалған фактілер, біз неліктен қазақ халқының эстетикалық мәдениеті
туралы зерттеулерімізді қазақ ұлтының қалыптасу кезеңінен ғана бастағанымызды
түсінуге мүмкіндік береді. Бізде осы дәуірдегі қазақтарға қатысты тарихи,
археологиялық және этнографиялық анық мәліметтер жеткілікті болмаса да, біз
қазақ халқының ұрпақтан ұрпаққа ауызша жеткізіп, сақтаған бай көркем
шығармашылығына сүйене аламыз. Жеке тайпалар мен халықтарда егіншілік пен
отырықшылықтың дамуына байланысты қолөнер бұйымдарын жасау көбейді және сауда
өсті. Мұның барлығы қалалардағы сауда, мәдени орталықтарының көбеюі мен дамуына
себепші болды.
Қазақстан
территориясын мекендеген тайпалар мен халықтардың мәдениеті, жалпы халықтардың
өмір сүру жағдайы мен саяси жағдайларға байланысты әр түрлі дамыды. Сондықтан
олардың мәдени жетістіктерін Қазақстанның жеке аудандарындағы өндіріс күштері
мен өндірістік қатынастар ерекшеліктерінің дамуының деңгейімен тығыз байланыста
зерттеу қажет.
Халықтың
дамуының экономикалық және мәдени себебінен және де қазақтардың бытыраңқылығы
мен олардың арасындағы үздіксіз соғыс салдарынан Қазақстан экономикалық және
территориялық үш жүзге бөлінген болатын[12].
Ұлы
жүз Жетісу өңірін мекендеген, Орта жүз – Орталық Қазақстан аудандарын, Кіші Жүз
Батыс Қазақстан аудандарында орналасқан болатын.
Ескілікте
экономикалық жағдайы ең дамыған оңтүстік және оңтүстік-шығыс аудандары болған,
ал ХІХ ғасырдың соңында – ХХ ғасырдың басында – солтүстік аудандары
болды.
Бұл
көптеген экономикалық және саяси факторларға, сондай-ақ егіншіліктің даму
деңгейіне, жаңа қалалардың пайда болуына, дамыған көрші халықтардың және т.б.
ықпал жасауына байланысты болды.
Шаруашылықтың
негізгі түрі жайылымдық-көшпелі мал шаруашылығы болды. Шаруашылыққа қажетті
барлық шикізат та мал шаруашылығынан алынды. Егіншілік ХҮ-ХҮІІІ ғасырларда
қазақтарда өте нашар дамыған еді. Өндіріс туралы бұл кезеңде айтудың да реті
жоқ. Қазақтарда мол шаруашылық шикізаттары негізіндегі үй кәсіптері кең таралған
болатын. Еңбек құралдарын, ыдыстарды жасауда негізінен ағаш, темір, былғары
пайдаланылған.
Қазақ
халқының рухани мәдениеті де экономикалық және әлеуметтік жағдайларға үйлесіп
келді.
Тарих
дәлелдеуінше, адамның сұлулыққа деген талпынысы алғашқы қауымдық дәуірден
байқалады. Сондықтан да өнер адам шығармаларының барлығының ішіндегі ең көнесі
болып табылады. Болмыс пен адамның рухани әлемін көркем образдарда көрсетіп,
өнер маңызды қоғамдық қызмет атқарады. Эмоцияларға әсер етіп, ол адамдардың
бірігуіне ықпал етеді, өнер туындылары махаббат пен жек көрушілік, қуаныш пен
қорқыныш, сәулеттілік пен әсемдік сезімдерін оятады.
Өнерде,
оның мазмұнында сол немесе басқа қоғамдық таптың, халықтың идеялары, эстетикалық
көзқарастары көрініс табады. Жалпы мәдени дамуда халық артта қалған болса да,
оның өнерінің, қоршаған ортаға эстетикалық қатынасының дамуын жоққа шығаруға
болмайды.
Сондықтан,
Қазан социалистік революциясына дейін артта қалған халықтарда эстетикалық
сезімдер, ұғымдар, түсініктер болмаған деп жорамалдаушылардың пікірлерімен ешбір
келісуге болмайды.
Адам
табиғатына, ол рухани дамудың қандай төменгі сатысында тұрса да, сол дамуға
сәйкес сезімдік қатынастар қажеттігі тән.
Қазақтардың
халық ретінде мәдениеті ХҮ-ХҮІІ ғасырларда қалыптасты. Сол кезеңнің өзінде
дамудың екі тенденциясы анық көрінді – халықтық және феодалдық. Мысалы, бай мен
малай өз ойлары мен мұң-мұқтажын ешқашан бірдей айта алмаған, олар қосылып ән
сала алмаған.
Қазақ
халқының көркем шығармашылығы оның тарихи жолымен, оның түрлі тарихи кезеңдерде
алдында тұрған қажеттіліктермен және мақсаттармен тығыз байланысты
болды.
Көшпенділер,
соның ішінде қазақтар да, шешендік өнері мен сезім тілі – поэзияға ерекше мән
берген. Мұхтар Мағауин өзінің «Қобыз бен Найза» кітабында атап өткендей: «Әрине,
бұл қасиет біздің халқымызға бір әдемі күні аспаннан түскен жоқ. Поээиялық
мәдениеттің мұндай кең таралуы ұзақ уақыт дамудың нәтижесі екені әбден айқын»[13].
Қазақ
өнері оны жасаушы халықпен бірге біртіндеп қалыптасты және өзгерді. Қазақтарда
ХІХ ғасырдың екінші жартысына дейін өз жазуы болмады, сондықтан барлық өткен
тарихи оқиғалар мен халықтың тұрмысының ерекшеліктерін біз негізінен ұрпақтан
ұрпаққа берілген аңыздардан, эпостан, ертегілерден, әңгімелерден білеміз. Халық
ауыз әдебиеті шығармаларында қазақтардың экономикалық және саяси құрылымы,
сонымен қатар оның тұрмысы, әдет-ғұрпы мен эстетикалық көзқарастары өз көрінісін
тапты.
Күрделі,
көп қырлы адам өмірінде болып жатқанның барлығы, халықтың рухани мәдениетінде де
өз суреттемесін табады. Алайда, революцияға дейін қазақтарда көркем шығармашылық
формалары шектеулі еді. Байтақ далада көшіп-қонып жүріп, қазақтар өздерін
толғандырған сезімдерді эпоста, аңызда, ән мен күйде ғана көрсете алатын.
Өнердің басқа түрлері дамымады, өйткені ол үшін обьективті жағдайлар болмады.
Өндірістің жоқтығына байланысты техника да дамымады. Бұл өз таңбасын рухани
мәдениеттің дамуына да салды.
Қазақ
халқының көркем шығармашылығы мен эстетикалық құндылықтарында халықтың өзі
туралы айтқан үлкен тарихи шындық бар.
Қазақ
халқының, өмір тауқыметіне ғана емес, шығармашылық қуанышқа толы бай рухани
өмірі ешқашан тоқтаған емес.
Қазақтардың
ауызша-поэтикалық шығармашылығы, басқа халықтардағыдай, әр түрлі болды. Халық
ауыз әдебиетінде фольклордың барлық классикалық формалары дамыды, әсіресе эпос,
әндер, мақалдар, мәтелдер, ертегілер, тарихи әңгімелер.
Би
өнері сияқты халық шығармашылығының түрі, халық әдет-ғұрыптарымен, ойындармен
және т.б. үйлесе ғана орын алды.
Революцияға
дейін қазақтарда театр өнері мүлде болған жоқ.
Экономиканың
дамуы, көшпелілік өмір салты, діни тыйымдар, әрине, халықтың шығармашылық
күштеріне бұғау салды. Революцияға дейінгі Қазақстандағы сәндік-қолданбалы
өнердің айрықша дамуы да осы себептермен түсіндіріледі.
Қазақстан
территориясында, қазақ халқының түрлі тарихи даму кезеңдеріне және оның
ізашарларына қатысты, көптеген монументальды архитектура ескерткіштері
сақталған[14].
Өкінішке орай, қазіргі заманға дейін архитектура ескерткіштерінің аз бөлігі ғана
жетті. Олар Бабаджи-Хатун, Айша-Бибі, Қожа Ахмет Иасауи кесенелері[15].
Мәдени мұраны пайдалана отырып, қазақ халқы, оның эстетикалық мұраттары көрініс
тапқан, өзіндік ерекше сәулет өнерінің туындыларын жасады.
Бірақ
Қазан революциясына дейін қазақ халқының сәулет өнерінің мұраларына арналған,
И.А. Кастаньенің («Древности киргизской степи и Оренбургского края». Оренбург,
1910) жұмысын қоспағанда, бірде-бір ғылыми жұмыс болмаған.
Исламның
тірі жанды бейнелеуге тыйым салуы оларды бейнелеу өнері саласынан шығарып
тастауға әкелді. Осының нәтижесінде исламға дейінгі дәуірде жасалған адамның тас
мүсіндерінің орнына, кескінсіз құлпы тастар (стеллалар) пайда болды. Ою өнерінде
де даяр қалыпқа үйірлік ерекше жоғары бағалана бастады.
Алайда
ертедегі өнер дәстүрлері ізсіз жоғалған жоқ. Оның дәлелі, археологиялық
ізденістер кезінде табылған керамика бұйымдары, қоладан құйылған қазандар,
сонымен қатар архитектуралық керамика, арасында жануарлардың суреттері жиі
кездесетін, жартастардағы суреттер[16].
Қазақтар
тұрмыстық жағдайларына сәйкес еңбек үрдісі барысында өзінің қолданбалы өнерін
дамытты[17].
Қазақтар өз қажеттілігі мен талғамдарына сай бірінші қажеттіліктегі бұйымдарды
жасады, алғашында олар тек ғана рулық, жанұялық және жеке бастың мұқтаждығын
қамтамасыз етсе, ал кейіннен саудалық айырбасқа да пайдалана
бастады.
Бұл
бұйымдарды жасау үшін негізгі материалға жүн, тері, сүйектер және мүйіздер
пайдаланылды. Нақ осы материалдардың қолданылуы, қазақтарда шаруашылықтың
негізгі түрі мал шаруашылығы болуымен түсіндіріледі.
Қазақ
халқының көшпелі тұрмысы көрініс тапқан, материальдық мәдениеттің көңіл
аударарлық ескерткіші – киіз үй болып табылады. Ол киізбен қапталған ағаш
сүйенішті күмбез тәріздес жаппа түрінде болады. Киіз үйге қажетті заттардың
барлығы әр түрлі түсті ою-өрнекпен безендірілетін. Киіз үйлердің іші шидан (шым
ши) жасалған полихромды тоқымамен, көп түрлі түсті киізден жасалған тоқымалы
кілемдермен, тықыр кілемдермен, кестелі перделермен (шымылдық), сандықтарға
арналған өрнекті тыстармен және т.б. безендірілетін болған[18].
Қазақтарда
кең тараған қолданбалы өнер түрі – ою болды. Ол киімді, тұрмыс заттарын, зергер
бұйымдарын безендіруде, ағаш, сүйек, темір және тастағы ойма суреттерде
қолданылған.
Оюлау
техникасы тіпті әр түрлі болады. Бұл киізге өрнекті басу және апликация да,
мозаикалық әдісте, және көптеген басқалары.
Қазақ
оюының тақырыбы сан алуан. Олар негізінен халықтың қоршаған табиғатқа, болмысқа
эстетикалық қатынасын көрсеткен. Осыған сәйкес алғашында өсімдіктен жасалған, ал
кейіннен жасанды бояулардың әр түрлі түстері таңдалып алынған. Осы күнге дейін
сақталған ою-өрнектерде космогониялық, зооморфтық, өсімдік және геометриялық
әуендер бар. Әсіресе, бұл айшық-гүл, сегіз қырлы жапырақ формалы әшекейлер,
жұлдыз гүл, шыққан күн, қошқар мүйіз сияқты өрнектерге тән
болды.
Революцияға
дейінгі қазақ халық өнерінде –
сәндік кесте кең таралған болатын. Кесте тігумен негізінен жас әйелдер мен
қыздар айналысқан. Кестемен төсек-орын, әйелдердің бас киімдері, көйлектері,
қабырғаға ілінетін кілемдер, сандық тыстары, әр түрлі сөмкелер, орамалдар,
сүлгілер және т.б. безендірілген. Кестені маталарға ғана емес, былғарыға да,
киізге де түсірген. Кесте тігуде боялған жіптер, сонымен қатар күміс және алтын
зерлі жіптер пайдаланылған.
Қолданбалы
өнер негізінен тұрмысты безендіру үшін қолданылса да, халықтың шығармашылық
данышпандығы, оларға эстетикалық мәнділік те беріп, бұл пайдалы заттарды өнер
туындыларына айналдырады.
Олар
арқылы (халық шығармашылығының басқа да түрлерімен қатар) қалың бұқараның
эстетикалық сезімдері, көркем талғамдары қалыптасады.
Қазақтың
халықтық оюы әр түрлі тоқыма бұйымдарында да кең қолданыс тапты. «Қазақтардың
халықтық сәндік-қолданбалы өнері» атты кітапта халық ұсталарының бұйымның сипаты
мен оның сәндік безендірілуінің байланысын керемет түсінуі, материалға деген
сезімталдық және, асқан шеберлікке жеткізілген, ұсталықтың жоғары дәрежедегі
техникасы туралы айтылады.
Әр
түрлі халық өнеріне тән, үстемдік етуші мақсатқа сәйкестілік, дәстүр арқылы
берілетіндігі және негізгі шикізат болып табылатын жүннің өңінің сипаты мен
түсін пайдалануда мүмкіндік беретіндігі, көптеген ұрпақтардың дағдысының
дәлелі»[19].
Кілем
бұйымдарына өте үлкен мән берілді. Олардың әр қайсысының тоқылуында бірнеше
халық шеберлері қатысқан. Бұл шеберлер жоғары эстетикалық талғамға, олардың
қолынан шыққан кілем, алаша, киіз немесе басқа бұйымдар көз тартар болуы үшін,
сурет бөліктерін сондай қиыстыру, сондай асқан әсерлілікке қол жеткізу
іскерлігіне ие болған.
Қалалардың
өсуіне, құрылыс жұмыстарының күшеюіне байланысты, қазақтарға таза қолданбалы
өнермен қатар революцияға дейін момументальды-сәндік өнер де
дамыды.
Тас
мүсіндер стильдеу нәтижесінде «құлып-тастарға» айналды, құрылыстарда фреска
әшекейленуі пайда болды.
Қолөнер
кәсібінің дамуымен керамикадан, қоладан және басқалардан бұйымдарды жасап
шығаруда іскерлік ұшталды.
Зергерлік
өнері де қазақтарда едәуір жоғары дамуға ие болды. Қазақтардың арасында, нәзік
эстетикалық талғам иесі тамаша зергерлер болған.
Қазақтар
табиғатынан шешен болады, өз ойларын тамаша әрі образды формада тұлғалап білдіре
алады, басқалардың көркем де дұрыс сөзін тыңдағанда үлкен рақаттылық алады.
Бізге
дейін эпос, өлең, ертегі, мақал-мәтел, тарихи әңгіме түрінде жеткен көркем
шығармашылық туындылары, қазақ халқының бай көркем мұрасын ғана құрамай, сонымен
қатар оның ары қарай жемісті дамуының кепілі де болады.
Қазақтарда
халық шығармашылығының ең ірі түрі эпос болып табылады. Эпос туындылары ғасырлар
бойы қалыптасты және Қазақстан территориясында әр түрлі кезеңдерде болған барлық
тарихи оқиғалармен тығыз байланысты болды. ХҮІ-ХҮІІІ ғасырларға жататын,
туындылар, қалмақ және қалмақ-жоңғар жаулап алушыларына көрсетілген қарсылық
туралы баяндаса, ал кейінгі кезеңдегі көптеген этикалық туындылар үшін (ХІХ ғ.
және ХХ ғ. басы) әлеуметтік теңсіздікті тереңдете көрсету, жат елдіктер мен өз
рақымсыздарын әшкерелеу және т.б. талаптану сипаты тән болды[20].
Қазақ
эпосы батырлық және әлеуметтік-тұрмыстық туындылардан құралады. Расында, бұл
бөлініс шартты, өйткені, қантөгіс соғыстар туралы, халық мүддесін қорғаған,
ержүрек батырлар туралы баяндайтын поэмаларда да, басты кейіпкердің махаббаты
туралы лирикалық әңгімеге орын бар, ал басты тақырыбы күнделікті өмір, лирикалық
әсерленушілік болатын шығармаларда, біз батырлардың игілікті ерліктерінің
суреттемесін табамыз.
Ал
кеңес фольклоршылары, эпикалық шығармаларды, поэмада – ерлік салты ма әлде
әлеуметтік-тұрмыстық сарын ба – қайсысы көптігіне қарап жанрлар бойынша жіктеуді
ұсынады. Әдебиеттануда қабылданған жіктеуді пайдаланып, біз «Ер Тарғынды»
халыққа кең танымал батырлық поэмалар қатарына, ал «Қозы Көрпеш-Баян сұлу», «Қыз
Жібек», «Айман – Шолпан», «Мақпал қыз» және «Күлше қызды» - лирикалық,
әлеуметтік-тұрмыстық поэмаларға жатқызамыз. (Ескерте кететін жай, батырлық
жанрындағы шығармалар көбінесе басты ұнамды кейіпкердің атымен аталады, ал
әлеуметтік-тұрмыстық шығармалардың лирикалық бастауы, барлық суреттелген
оқиғалар әдемі бас кейіпкер – бойжеткен қыздың айналасында өрбитіндіктен, поэма
соның есімімен аталатын болады.
Қандай
да бір ауызша дәстүрдегі шығармадай, қазақ эпикалық поэмалары көптеген
варианттарда болады, олардың әрқайсысы – аңыз-жыр айтушының дербес туындысы.
Ең
дарынды аңыз-жыр айтушыларда өз сөзімен айтудың немесе жырлаудың өзіндік үлгісі,
шығармасының музыкамен сүйемелдеуі болған.
Аңыз-жыр
айтушы, өз шеберлігін көрсеткенде, әңгімеленген аңыздағы барлық оқиғаға және
құбылыстарға өзінің эстетикалық қатынасында білдірген. Суырып салма ақын
дарындылығына сай, оның басты кейіпкері – батырдың өмірінің жеке эпизодтарын
топтауы тартымдырақ, оның баяндауы батыр ерліктері мен қызық оқиғаларға бай
болады. «Қазақ батырлар жырлары, құрылымында түйсінуге әсер етуші әр түрлі
тәсілдер қолданылған, көркем әңгіме болып табылады. Бұл батырлар жырлары
әңгіменің механикалық жылжуымен шектеліп ғана қоймайды, олар көркем әрі әсерлі,
кейіпкерлер қарым-қатынастары психологиялық күрделі»[21],
– деп ескертеді А.С.Орлов қазақ эпосына арналған
зерттеуінде.
Эпикалық
шығармалар, әдетте, өте ұзын, олардың орындалуы бірнеше күнге де созылуы мүмкін,
сондықтан аңыз-жыр айтушылар поэтикалық және музыкалық дарынды, өте жақсы жаттап
алуға қабілетті ғана емес, асқан
күш иесі де болуы керек еді.
Ақындар
мен жыраулардың халық арасында үлкен қадір-сыйға ие болуы әбден орынды да.
Аңыз-жыр айтушының қайсы бір ауылға келуі нағыз оқиғаға айналатын, ал оның өзін
адамдар аса құрметпен әлпештейтін. Қазақтардың халық ауыз әдебиетіне ерекше
қастерлеп қарауы туралы ғалымдар өткен ғасырда жазған. Айтарлық, 1893 жылы
«Астрахан хабаршысында», осы құрметтеу арқасында «Әмір темір уақытына жататын,
жүздеген аңыздар мен деректер, оқиғалар, он жыл бұрын ғана болғандай, керемет
дәлдікпен беріледі»[22],
– деп көрсетіледі.
Халық
ақындарының, аңыз-жыр айтушыларының және әншілерінің әрбір жаңа ұрпағы бұрын
жазылған шығармаларды есте сақтап әрі таратып ғана қоймай, өз үлестерін де
қосып, сонымен қазақ фольклорының алтын қазынасын байытып
отырды.
Қазақ
халқының өткен тарихы туралы поэтикалық әңгіме ретінде, эпикалық шығармашылық
ескерткіштері халықтың көркем мұрасында ерекше орын алады. Қазіргі күнде
Қазақстан республикасы Ғылым Академиясында жүз алпыс бес эпопеялар мен поэмалар
бар, соның ішінде «Қобланды батыр», «Ер-Тарғын», «Қамбар батыр», «Алпамыс
батыр», «Қыз Жібек», «Қозы Көрпеш Баян сұлу», «Айман-Шолпан» және басқалар сынды
халықтың көркем шығармашылығының аса көрнекті туындылары да бар. Олардың
мазмұнында халықтың қоғамдық өмірі жан-жақты суреттелді, сондай-ақ оның болмысқа
деген эстетикалық қатынасы да көрініс тапты. «қазақ поэзиясында көшпелі халықтың
поэтикалық болмысының өткір байқағыштығы мен зеректігі айқын байқалады. Әнші,
оны қоршаған өмірдегі барлық маңыздыны; ауылдың көктемде жазғы жайлауға көшуін,
гүлге, биік жас шөпке толған даланы; ақ киіз үйлерге сәуле шашқан ай нұрын;
жазық кең даланың шексіз кеңістігіне күннің алғашқы сәулелері төгілген, таңды
өлеңдеп суреттейді. Өткен батырлар ерлігі туралы, әсерлі әрі нәзік махаббат
туралы, өжет жігіттер мен сүйкімді бойжеткен қыздар туралы – барлығы да
ақындыққа бөленген, мұның бәрі көшпелі қазақ қоғамының өмірі, тұрмысы туралы
көрнегі түсінік береді»[23],
– деп жазады өз зерттеуінде З.А. Ахметов.
Қазақ
халқының эстетикалық көзқарастары көп жағдайларда оның этикалық түсініктерімен
тығыз байланыста. Халық өзінің эстетикалық сезімдерін білдіруде көбінесе оларды
еңбекке, азаматтық борышын адал орындауға, азаматтық қажыр-қайрат көрсетуге және
т.б. шақыру түрінде көрсетеді.
Сол
уақыттағы қазақтар санасындағы әсемдік – бұл, о дүние туралы түсінік емес, ең
алдымен нақты жердегі өмір.
Қазақ
фольклорындағы бұл қасиетті ХІХ ғасырда академик В.В. Радлов атап өтті. «Қырғыз
(қазақ. – Б.Қ.) өз өлеңдерінде қандай бір таңқаларлық әрі қорқынышты, ертегідей
әлемді бағаламайды, керісінше – ол өзінің өмірін, өзінің сезімдері мен
мақсат-мұраттарын, қоғамның әрбір мүшесін толғандыратын армандарды шырқайды,
тыңдаушыларға аса күрделі әрі ғажайып емес, ал ақиқат бар нәрсе ләззат береді»[24],
– деп жазды ол.
Қазақ
халқының көркем шығармашылығындағы орталық орында адам болады. Адамның шынайы
абыройы оның мүлік байлығы емес, асқар ақылы, мейірімді жүрегі, сатылмайтын
адалдығы саналған. Мұны дәлелдеуші «байлық абырой емес, ал кедейлік кемістік
емес» деген мақал адал, ақылды, ер жүрек, жақсылық пен әділдік жеңісі үшін
күресуге қабілетті адамдарды батырлар деп атаған. Олардың ең атақтыларының
аттарын бізге аңыздар мен эпикалық поэмалар жеткізді. Қарапайым халықтан шыққан
Сырым, Ер Тарғын, Қобыланды, Есет, Жанқожа, Бекет, Ер Назар сынды батырлар
аттары көпке танымал.
Эпикалық
туындыны жазушылар халықтың өз батырларына, сыртқы және ішкі жаулардан, жаулап
алушылар мен қанаушылардан қорғаушыларына деген сүйіспеншілігін толық көрсетуде
майын тамызып айтып беруге талпынды. Қаһармандарға ең жақсы адамдық қасиеттер
берілген. Қаһарманның ақыл-ойының тереңдігі сонша, ол жауларының зұлым ниеттерін
біліп, шешіп қоюға қабілетті, ал қара күшінің молдығы сонша, ол батырдың жалғыз
өзі жауының басым күштерін жеңуіне мүмкіндік береді. Эпикалық шығармалардың
жағымды кейіпкері жолындағы барлық қиыншылықтар мен тосқауылдарды жеңеді, ең
күрделі әрі қиын жағдайлардан ол жеңімпаз болып шығады. Басқаша болуы да мүмкін
емес – өйткені ол бүкіл халықтың қорғаушысы, қалың бұқараның мүддесін жеткізуші,
ол халықтың ғасырлар бойы аңсаған жер бетінде еркіндік пен әділдіктің орнауы
үшін, бақытты өмірдің болуы үшін күреседі.
Міне
сондықтан, қаһарманға ғажайып күш пен таң қаларлық ақыл беріледі, өйткені ол
бүкіл халықтың қара күшін өзінің бойына жинайды және батырдың адал досы және көмекшісі әрқашанда таң қаларлық ғажайып күші бар
әрі епті ат болып табылады.
«Ер
Тарғын» поэмасында Тарғын батыр мен оның адал аты Тарлан былай
суреттеледі:
«Жау
келгенін білген соң,
Бұл
әскерді көрген соң,
Сарала
туы салбырап,
Сауытының
шашағы
Тұс-тұсына
саудырап,
Қабағынан
қар жауып,
Кірпігіне
мұз тоңып,
Жаурыны
жазық, мойны ұзын,
Атарына
қолы ұзын,
Құланды
қақтан қайырған,
Егескен
ханды елінен,
Алтын
тақтан айырған,
Ертеңнен
салса – түсте озған,
Ылдидан
салса – төске озған,
Оза,
оза зырлаған,
Басын
тартса – болмаған,
Көк
айыл болып көпірсе,
Айшылықты
алты аттауға ойлаған,
Артынан
қиқу таянса,
Қара
терге боялса,
Томауыл
көрсе – қарғыған,
Қарғи
барып атылған,
Атыла
барып тік түскен,
Аяғының
дәңкімен
Қазандай
тасқа жік түскен –
Томаға
көзді Тарланды
Жауға
қарай тебініп,
Жалмауыздай
емініп.
Толып
жатқан әскерге
Келді
Тарғын желігіп»[25].
«Әдетте
батырда оның аты да болмашы ертегідегідей сынақта суреттеледі, бірақ та едәуір
шындық тұрғысында беріледі. Жалпы алғанда, моңғол, ойрат және тіптен орыс
батырлық жырларымен салыстырғанда, қазақ жырлары өздерінің ақындық
әсірелеулерінде (гиперболаларында) орындырақ, және, сірә, күнделікті тұрмысқа
жақын»[26],
– деп жазды академик А.С. Орлов. Эпикалық образдардың халық үшін өткенде де, осы
күнде де өшпес құндылығы осы ақиқат өмірге жақындығымен түсіндіріледі.
Лирикалық
жырлардың мазмұны әдетте махаббат тарихы болады. Лирикалық жырларда, батырлық
жанрдағы шығармаларға қарағанда, ғашықтардың сезімдері мен қасіреттерін, басты
кейіпкерлердің сыртқы және ішкі сұлулығын суреттеумен қатар, әсем көріністер мен
тұрмыстағы оқиғаларға көбірек назар аударылады. Халық арасында кең тараған
танымал поэма – ежелгі «Қозы Көрпеш Баян Сұлу» поэмасы.
Қазақ
ауыз әдебиетін зерттеушілер бұл поэманың басты кейіпкерлерін дала Ромеосы мен
Джульеттасы деп әділетті атайды.
Оның
мазмұны қысқаша мынадай: Қозы Көрпеш пен Баян туған кезінде күйеу мен қалыңдық
деп атастырылып қойған болатын. Бірақ, жетім қалған Қозы-Көрпешке өз қызын
күйеуге бергісі келмеген Баянның әкесі, оларды бала кезінде зұлымдықпен
ажыратады. Есейген кезінде, боз бала өз қалыңдығын іздеуге жолға шығады, бірақ
оны жаңа ғана-ақ тапқанда, Қозы-Көрпеш өз бақталасы Қодардың қолынан қайғылы
қазаға ұшырайды. Баян сүйіктісінің жерлеуі кезінде жауызды өлтіреді де өз
қанжарға құлайды. Ол қатал заманда оқиғаның бұдан басқа түйіні болуы мүмкін де
емес еді, ру басшысы әрі жанұя әкесі жанұя мен рудың барлық мүшелеріне билік
жүргізгенде, ешкім өз өмірінде жазасын тартпай, ру басының ықтиярына қарсы тұра
алмайтын мұндай жағдайдың рулық-тайпалық қауымға әдеттегі оқиға екендігі туралы,
Қозы Көрпеш пен Баян сұлудың махаббаттарының көңіл жібітетін тарихы қазақтар
арасында ғана емес, басқа да түркі халықтарының арасында кең
таралады.
Қазақ
халқы үшін маңыздылығы бойынша «Қозы Көрпеш – Баян Сұлу» поэмасының орны қырғыз
халқы үшін «Манас» немесе неміс халқы үшін «Нибелунгтер туралы ән» сияқты
дәуірдің құнды ескерткіші болып табылады. Бұл поэма – «көшпенділер тұрмысының
тамаша ескерткіші, онда бүкіл шығармашылық сөлі, бүкіл халық даналығы, оның
құнарлығы, философиясы, мұраттары жинақталған»[27],
– деп жазады Г.Н.Тверден.
Бұл
туындының поэтикалық формасы оны қазақ халқының қалың бұқарасы үшін өте
түсінерлік етеді. Міне, табиғат суреттемесі берілген поэма үзінділерінің
бірі:
«Елімнің
қонған тұрағы,
Асқар
тау, жазық белдерім.
Шалғында
өскен көп ойнап,
Сағынған
туған жерлерім.
Құба
түз дала, сортаң тау,
Тапқанша
сая терледім...
Лашын,
тұйғын, сұңқары,
Ойнаған
ұстап ермегім.
Доғдуадақ,
көлде аққу,
Үйрек-қаз
тамақ жемдерім.
Соларды
бағып өсірген,
Айдын-шалқар
көлдерім.
Мал
өрістеп су ішкен,
Өзен,
су, бұлақ кеңдерім –
Жердің
көркі аман ба?»[28].
Батырлар
жанрындағы туындыларда әлеуметтік-тұрмыстық жырларға қарағанда, табиғат
суреттемесі онымен салыстырғанда кейіпкердің бейнесін көрнекті бейнелеуге
мүмкіндік береді («таулар жарқырап, тас жанады, егер бала-батыр шапса», «ол
борандай ұйтқымалы, енді ол дауылдай, мейірімсіз») және сараң
беріледі.
Батырлар
поэмасын, ауызша айтып жатқанда, ақын өз тыңдаушыларының назарын барынша
батырдың ерліктеріне жұмылдырғанда, табиғаттың кеңістіктік суреттемелері негізгі
мазмұннан алаңдатар еді.
Халықтың
поэтикалық туындыларында, соның ішінде эпоста, кейіпкерлердің портреттік
сипаттамасына үлкен назар аударылады.
Олардың
сұлулығын бейнелеу үшін ақындар теңеулер мен образдарды қазақ – көшпеліліктен,
сондай жақын әрі танымал қоршаған табиғаттан алған. Әйел сұлулығы ерекше жарқын
бейнеленген, парсы және өзбек поэзиясының ықпалы болғаны сөзсіз.
А.Е.
Алекторовтың әділ ескертуі бойынша, қазақ өлеңінің сөз саптауына, ондағы
айтылған сезімдер күшіне «жартылай көшпелі ордалық, әркім, басқа мәдениеттегі
халық та» қызыға қарауы мүмкін.
Эпостық
шығармалардың бас кейіпкеріне (бойжеткен қыз, әйел) анағұрлым толықтау
сипаттамалар беріледі. «Халықтың эпикалық поэзиясының туындыларында қазақ
әйелінің ең типтік ұлттық ерекшеліктері деп: сезім тереңдігі, күшті және терең
әсерленуге қабілеттілік, махаббаттағы берілгендік пен тұрақтылық, адамгершілік,
адалдық пен ақыл, өзін-өзі құрбан етуге қабілеттілік қасиеттері атап
көрсетіледі»[29],
– деп жазады З.А. Ахметов.
Эпикалық
поэмалардың бас кейіпкерлері Құртқа, Гүлбаршын, Қарагөз, Қарлыға, Назым, Ақ
Жүніс, Қыз Жібек, Баян Сұлу, Айман мен Шолпан нақ сондай болып біздің көз
алдымызға елестейді. Иә, әрине, олардың әрқайсысы – майдай алды сұлу.
Қобландының әйелі – Құртқа бейнесі былай суреттеледі:
«Сонда
сұлу Қыз Құртқа
Қылаң
етіп, қылт етіп,
Сылаң
етіп, сылт етіп,
Шекеде
шоғы бұл етіп,
Саулы
інгендей ыңқылдап,
Күшігендей
сыңқылдап,
Сүмбіледей
жылтылдап,
Буыны
түсіп былқылдап,
Алтын
қақпақ дулыға
Шекесінде
жарқылдап,
Мақпал
төсек мамықтан,
Алтын
иек, ақ тамақ,
Көтеріп
басын сөйледі»[30].
Қазақ
халық ауыз әдебиетінің жарқын эпикалық поэмасы, алып қазынасы жас Жібек пен
Төлегеннің нәзік махаббатының қайғылы оқиғасы – «Қыз Жібек» поэмасы.
Рулық-феодалдық тұрмыстың қатал салттары Жібекке өз сүйгені – алыс қазақ руының
жас жігіті – Төлегенімен некеде қосылуға рұқсат бермеді. Жастар қайғылы қазаға
ұшырайды, бірақ салтқа көнбейді.
Бұл
эпикалық поэмада көптеген әр түрлі әйел порттреттері беріледі. Бірақ халықтың
әсемдік мұратына сай келетін Жібек портреті ең қанық бояулармен суреттелген.
Бұл
поэмадағы Жібек бейнесі былай суреттеледі:
«Қыз
Жібектің құрметі,
Жиһаннан
асқан сәулеті,
Ләйлі-Мәжнүн
болмаса,
Өзгеден
артық келбеті....
Өзі
он төрт жасында-ай,
Кебісінің
өкшесі
Бұхардың
гәуһар тасындай,
Ақ
маңдайы жалтылдап,
Танадай
көзі жарқылдап,
Алтын
шашбау шашында-ай.
Қыз
Жібектің ақтығы
Наурыздың
ақша қарындай,
Ақ
бетінің қызылы
Ақ
тауықтың қанындай,
Екі
беттің ажары
Жазғы
түскен сағымдай ...
Оймақ
ауыз, құмар көз
Іздеген
ерге табылады-ай.
Өткірлігін
байқасаң.
Ұсталар
соққан кетпендей.
Нұр
тұқымын еккендей,
Екі
ауыз сөз сөйлескен
Мұратына
жеткендей»[31].
Келтірілген
үзінділер қазақтарда өткен заманда әсемдік туралы түсінігі қандай болғандығын
тануға мүмкіндік береді.
Қазақтардың
ауызша-поэтикалық шығармашылығында, әсіресе эпос пен ертегілерде, көп құбыластар
қиял-ғажайып образдармен өңделген, бірақ, бұған қарамастан, халық ауыз
әдебиетінің туындыларының мазмұны шынайы болмыстың көрінісі болып табылады,
өйткені, Н. Шамота әділ көрсеткендей, «ең бай қиял, ең дамыған елестету, өз
формаларымен тірі өмір формаларын еске салмайтын болса, ештеңені жасауға
мүмкіншілігі болмайды»[32].
Қазақ
эпосында да, халық әр түрлі кезеңде басынан өткізген, ақиқат оқиғалар, оның отан
тәуелсіздігін жаулап алушылардан қорғап қалу күресі, оның күнделікті қайғы мен
қуаныштары, сәулетті сезімдері мен тұрмыстық ұсақ-түйектер, дүниетанымы мен
әлеуметтік құрылымы, өнегелік және эстетикалық көзқарастары көрініс тапты. Міне
сондықтан қазақтар ата-бабалардың шығармашылық данышпандығының туындысы, баға
жетпес мұраны әрбір жаңа ұрпаққа сақтап әрі байытып
жеткізеді.
Міне,
сондықтан эпос қазақ халқы үшін де, басқа халықтар үшін де, эстетикалық
көзқарастардың қалыптасуының негізгі көздерінің бірі болып
табылады.
Барлық
халықтарда, соның ішінде қазақтарда да, ауызша-поэтикалық шығармашылықтың кең
таралған түрі әндер болған. Ұлы қазақ ақыны әрі ағартушысы Абай Құнанбаев, қазақ
әнмен әлем есігін ашады және ән оның өмірлік мәңгі серігі болады деген. Қазақ
өмірінде не болып жатса да – қуаныш па, қайғы ма – ол өз жан тебіренісін өлеңмен
шырқаған.
Қазақтар
өз әндерінде табиғатты, өзінің даласын, тауларды, атақты батырлардың бастан
кешірген оқиғаларын мадақтаған, сондай-ақ махаббат туралы, ғашықтардың ажырасуы
мен қайғысы туралы да ән салған. Олар өлеңдерде өздерінің әсерлерін,
қасірет-қайғыларын, қоршаған әлемнен алған эстетикалық ләззатын білдірген. Ал
өлең шығаруда қазақтар үлкен шебер еді.
Атақты
өнертанушы, қазақ халық әндерін жинақтаушы Б.Г. Ерзакович, оларды төмендегідей
түрлерге бөледі: лирикалық, тарихи және әлеуметтік наразылық, еңбекке қатысты,
жанұялық-тұрмыстық, тұрмыс-салт жырлары[33].
Қазақтар
әнді бір өзі, екеуі, анда-санда ғана бірнеше адам бірігіп айтқан (революцияға
дейін қазақтарда хормен өлең айту болмаған, мүмкін бұл, тағы да, тұрмыс
жағдайлары мен салттарға байланысты болар). Ән салғанда қазақтар сөздердің дұрыс
айтылуына, әннің мазмұны мен әуеніне мұқият қараған, бұл олар үшін талғаусыз
болмаған. Мейрамдарда немесе әр түрлі көп халық жиналған жиылыстарда қазақтар
сөзсіз өлең айтады, ең жақсы көретін көңіл көтеру түрі болған, ақындар сайысы –
айтыс ұйымдастырады. Бұл сайыстарда әншілер өз шеберлігін көрсетеді.
Үйлену
тойы, ас беру, баланың дүниеге келуі қазақ халқында, сайыстармен сөзсіз қоса
өткізілетін, орасан зор салтанат.
Әннің
қазақ халқының өмірінде қаншалықты маңызды рөл атқарғандығын халықтың өзінің
ақындық шығармашылық жайында жоғарғы түсінігі туралы, оның адам өміріндегі
эстетикалық мәні туралы айтылған әннің шығуы тарихын баяндайтын аңыз арқылы
бағалай аламыз. Ертедегі заманда, ән, аспанда қалықтап ұшып бара жатқанда, қазақ
даласына, басқа жерлерге қарағанда, төмендеп түсіпті деп баяндайды аңыз. Міне
сондықтан, дейді аңыз, қазақтар әлемдегі ең жақсы әншілер.
Қазақ
халқының әндері оның табиғилығы мен қарапайымдылығының ең жоғарғы нақтылы түрде
көрсетілуі болып табылады. Қазақ әндері бізге халықтың эстетикалық көзқарастарын
көрсетуге мүмкіндік береді. «Шығыс поэзиясында.... суреттелген оқиғалардың
немесе түйсінулердің қарапайымдылығы мен өмірге орайлылығымен қатар, тілдің таң
қаларлық бейнелілігі және тіпті көпірмелілігі байқалады. Тыңдаушыларды тартатын,
оларға әншілерді бірнеше сағат тыңдататын, мүмкін осы шығар»[34],
– дейді революцияға дейінгі зерттеушілер.
Қазақ
әншілерінің арасында нағыз асқан шеберлер бар. Олар әнге үлкен мәнерлілік бере
алады, әндерді өңдеп, асқан шеберлікпен орындайды. Дарынды орындаушының айтқан
әнін тыңдағанда, қазақ болмысының өзіндік құрылымына шарықтағандай боласың, өзіңді кең байтақ
далада, ғажайып табиғат аясында жүргендей елестетесің.
Мазмұны
әр түрлі бұл әндерде халықтың эстетикалық көзқарастары, оның әсемдікті түсінуі
көрініс тапқан. Әлемдегі барлық халық әндері бір тілде сөйлейді деп жазған Анри
Барбюс. Ештеңеге қарамастан, олар өмір қуанышы туралы, жастық шақ туралы, көктем
туралы, салттардың көркемдігі туралы айтады, өйткені адам жаны, қандай болғанда
да, күнге талпынады, бостандыққа жол іздейді. Ал аңыздар мен өлеңдер – бұл
бақытсыздардың немесе даңқы шыққандардың жанды қымбаттысы, халық қасіретінің
сүйеніші болған құндылықтар. Оларда көпшіліктің дауысы естіледі, оларда тарихтың
шақырған дауысы естіледі[35].
Бұл
анықтама қазақ халқының ән шығармашылығына да бүтіндей түседі. Егер өлеңдерді
«жанды құндылықтар» деп санасақ, онда «мұндай құндылықтардың ерекше көптігінен,
– деп жазады А.Затаевич, жақында ғана, өзінің басым көпшілігінде кедейлік пен
бишаралық халге түскендіктің синонимі тәрізді саналған, қазақ халқы әлемдегі
халықтардың өте байларының бірі болып танылуы қажет, оның әндеріндегі мазмұн мен
күйзелістер тереңдігі, сондай-ақ формаларының көркемдігі мен таңдамашылығы оның
үлкен ойлы дарындылығының дәлелі»[36].
Өнер
арқылы адамдар бір-біріне өздерінің ойлары мен сезімдерін жеткізетіні, жұртқа
мәлім.
Қазақ
халқы үшін өлеңдер ерекше қарым-қатынас құралы болған, қазақтар олардың
көмегімен бір-бірімен қоршаған болмыс туралы эстетикалық әсерлерімен
алмасқан.
Ерте
замандағы адамдар лирикасы – «бұл ... ішкі дүниенің толықтығы мен молдығынан
болатын, өз болмысы мен сыртқы әлемді түйсінгенде оянатын және дұғалар мен
әндерде берілетін, шаттықтың есепсіз төгілуі»[37],
– деп сендіреді В.Г. Белинский.
Шынында
да, көптеген халықтардың әндерінде, соның ішінде қазақ әндерінде, халық қайғысы
туралы, адамдардың жалғандығы туралы айтылады, махаббатқа, жақсылыққа өздерінің
азаматтық борыштарын адал орындауға, өмірге, еңбекке шақыру
бар.
Қазақтардың
әннен қалай ләззат алғаны мен әнші-ақындардың әнге қалай сүйіспеншілік туғыза
алғандығын бізге «Қырғыз әншісі Үлкенбайдың қазасы» туралы аңыз баяндайды. Оның
қысқаша мазмұны мынадай.
Кәрі
де ауру Үлкенбай ақын қолына өзінің екі ішекті домбырасын алды да ән айта
бастады. Ол тыңдаушыларының назарына толық ие болған, оларды, оның әні тудырған
әлемге шарықтауға, оның өзін шабыт сәттерінде толғандырған, сол сезімдерді
сезінуге, сол өмірді бірге сүруге мәжбүр еткен. Нәзік сезімге оранған, кәрі әнші
бой жазды, оған бұрынғы күштері қайтып келді. Оның тыңдаушылары ақынға таң қалып
қарады да бұл ұлы күштің қайдан келгенін түсіне алмады, ол қалай тез адамды
тірілтті, бұлай тез жанатын от, қандай ұшқыннан тұтанды. Оған күшті сүйікті әні
берді. Үлкенбай өз әндеріне қаншама жанын, адал шынайы сезімдерін халыққа деген
қаншама сүйіспеншілігін салды[38].
Қазақ
халқының кең танымал, сүйікті ақыны Ноғайбай болды. Ол туралы, оның даңқы бүкіл
кең байтақ далаға тарады. Ноғайбай әндерінің соншама күшті ықпал етуі, сондай
зор әсер беретіндігі оның әндерінен кейін тыңдаушыларға басқа ақындардың әндері
ұнамайтын болған. «Жоғары дәрежеде нәзік әрі көркем, «дала ұлына» тән керемет
психикалық сараптаумен Ноғайбай тыңдаушыларының көз алдында сурет салды»[39],
олардың анық болғандығы соншалық, тәнмен сезінуге болатындай
еді.
Қазақ
халқы әсемдікті жеңіл де еркін қабылдауға қабілеті бар. Қазақтардың жоғарғы
шығармашылық күшінің жемісі – поэзия, онда халықтың бүкіл өмірі толығымен
көрініс табады. Махаббат туралы қазақ әндерінің бірін тыңдап отырып, А.
Алектров: «Сол уақытта, адам табиғаты барлық жерде бірдей, және кедей күркесі
мен өркениетті еуропалықтың бай сарайында патшалық етуші махаббат, сондай
билікпен қырғыз (қазақ – Б.Қ.) киіз үйлерінде де, өте аз зерттелген қайдағы
Мугоджамаларда да патшалық етеді»[40]
– деген ойға келген.
Қазақтарда
революцияға дейін көп бұрын кең дамыған ән шығармашылығымен тығыз байланыстысы
халық музыкасы еді. Қазақтар әндерді көбінесе ұлттық аспаптар сүйемелдеуімен
айтқан.
Қазіргі
уақытта зерттеуші – музыкатанушылар ұлттық музыка аспаптарының санын жиырма
алтыға жеткізді. Бізге дейін жеткен, ең атақты халық аспаптары – бұл домбыра
(шертпелі), сыбызғы (үрлеп тартатын музыкалық аспап) және қобыз ысқы (қыл
керілген шыбықпен ойналатын). Осылардың ішіндегі қазақтардың ең сүйікті аспабы –
домбыра. Домбыраны тек кәсіпқой домбырашылар немесе әншілер ғана емес, ән мен
музыканы сүйетін әуесқой көпшілік те меңгерген.
Қазақтың
музыка мәдениетін халықтың өзі және оның ақындары мен композиторлары жасаған.
Қазақтарды қоршаған әлем сонша бай әрі оқиғаларға толы болса, қазақ халқының
музыкасының мазмұны мен тақырыптары да соншалық әр түрлі болған: оның әуендері
жеке адамды да, әлеуметтік өмірді де қамтиды. «Күйлерде адамның нәзік сезімдері
мен күйзелістері беріледі: баланың дүниеге келуі әкелген қуаныш та, жақын
адамынан айырылу қайғысы да, қаламаған адамына күйеуге ұзатылған бойжеткен қыз
мұңы да, айрылыс зарығуы да, музыкалық портреті де, табиғатқа масаттану да»[41],
– деп жазады А.Е. Алекторов «Қырғыздардың халық әдебиеті» атты мақаласында.
Дарынды композиторлар музыка мәдениетінің дамуына үлесін қосты және халықтың
жалпы өнерге, атап айтқанда музыкаға эстетикалық қатынасының қалыптасуына ықпал
етті.
Ән
сияқты, қазақ халқының музыкасы оның тарихымен, тұрмысымен, салттарымен тығыз
байланыста болды. Міне сондықтан кеңес музыкатанушылары қазақ халқының күйлерін
лирикалық, тарихи, әлеуметтік наразылық және басқаларға бөледі.
Шығармашылық
мұрасы қазақ халқының рухани өмірінде ерекше маңызды орын алатын, ең ірі халық
композиторлары, әншілері: Абай Құнанбаев, Біржан Қожағұлов, Құрманғазы
Сағырбаев, Дәулеткерей Шығаев, Жаяу Мұса Байжанов, Тәттімбет Қазанғапов, Мұхит
Мералиев, Ақан Сері Қорамсаұлы және басқалар.
Қазақ
халқының музыкалық мәдениетінің ертерек кезеңде дамыған түрі – «Той бастар»,
«Бет ашар», «Жоқтау», «Жар-жар», «Алтыбақан» және басқалар сияқты тұрмыс-салт
жырлары. Әлеуметтік, саяси, тарихи тақырыптарға арналған музыкалық шығармалар
анғұрлым кейініректе жазылған.
Халық
композиторлары өз шығармаларында өз заманының болмысын шынайы көрсеткен. Олар өз
шығармаларында тарихи оқиғаларға да, адамдар қарым-қатынастарына да, өзінің
әсемдікті түсінуі тұрғысынан барлығына баға беріп, эстетикалық түйсінуін
білдірді. Олардың шығармашылығындағы бұл жағдайды атақты қазақ музыкатанушысы
әрі комозитор Ахмет Жұбанов «Қазақ музыкасы» мақаласында атап көрсетті:
«Шебердің сол кездегі ой өрісі оған дейінгі адамзат жинақтаған білім жиынтығын
ол игере алмағандықтан, оның өмірлік тәжірибесімен, күзелістерімен, саяси және
экономикалық жағдайлардың ықпал етуімен анықталады»[42].
Тарихи
әлеуметтік, лирикалық сюжеттерге жазылған күйлерде қазақ халқының тарихының
оқиғалары, жалпы өнерге деген, басқа халықтардың музыкасына, музыканың қоғамдағы
рөлі, оның адамдардың эстетикалық сезімдеріне әсері және т.б көзқарастары
көрініс тапқан. П.В. Аравин атап өткендей: «Қазақтың домбыра музыкасында, жәй
дыбысқа еліктеуден, әсем көріністерді бейнелеулерден бастап және портреттік
сипаттамалармен аяқталатын, және де әр түрлі психологиялық хал-жағдайларды
қорытудың сарыны бар программалық мазмұн әр түрлі білдіріледі»[43].
Оған мысалы, мынадай күйлер дәлел болады: «Боз-төбе», «Сары өзен», «Ақсақ
құлан», «Бұл-бұл», «Баламайсаң» және көптеген басқалары.
Туған
табиғат суреттемелері, халық өмірі, тұрмыс жағдайының түрлі жақтары, халық
композиторларының лиро-эпикалық күйзелістері арқылы өзінше түсініліп, олардың
шығармаларын мазмұнмен толтырған. «халық шеберлеріне тән жоғары дамыған
эстетикалық қорытындылау сезімінің арқасында,табиғат пен тұрмыс көріністері
қазақ күйлерінде, дарынды күйшінің санасында алдын ала өңдеу алған, болмыстың
көркем бейнесі сияқты, нәзік лирикалық сәуледе беріледі»[44],
– деп жазды П.В.Аравин, қазақ күйлерінде адамның ішкі күйзелістеріннің түрлі
қатпарлары беріледі, «бірде айбынды байсалды, бірде жұмсақ нәзік, бірде қайғылы
әрі мұңды»[45].
Бұл, әсіресе, «Ақсақ құлан», «Ақсақ киік», «Сарыарқа» күйлеріне
тән.
Қазақ
күйлерінің арасында оның қоғамдық өмір құбылыстарына қатынасын білдіретін күйлер
көп. Халық оларды қастерлеп сақтап және жоғары бағалап ұрпақтан ұрпаққа таза,
өзгермеген күйінде жеткізеді. Мұндай күйлерге: «Ақсақ құлан», «Тепен көк», «Алты
қаз», «Жез киік», «Қорқыт», «Дайрабай», «Аққу» және көптеген басқалары жатады.
Бұл күйлердің әрқайсысында халықтың әлеуметтік әділетсіздікке деген ашу-ызасы,
байлардың, сұлтандардың, хандардың зорлық-зомбылығына наразылығы көрініс тапқан.
Мысалы,
«Ақсақ-құлан» күйінде мынадай оқиға баяндалады. Мейірімсіз хан ұлы, көңіл
көтеруді қалап, кең далаға құландарға аңшылық жасауға кетеді. Аңшылық сәтсіз
болады. Бірақ халықтан ешкім де қайғылы хабарды ханға айтуға батылы жетпейді;
қайғылы оқиға туралы шындықты айтқанның жұтқыншағына хан балқытылған қорғасын
құюға әмір беретінін бәрі де біледі. Бірақ та үндемеуге де болмайды – хан күтіп
отыр және оның ашуы күшеюде. Міне кәрі күйші хан алдына барды да өзінің аян
беруші добырасының ішектерін терді. Барлығын домбыра айтып берді. Хан өз сөзінде
тұрып, домбыраға балқытылған қорғасынды құйғызды.
Халық
композиторлары, тыңдаушылар күйді түсінуі және музыкадан толық ләззат алуы үшін,
күй ойнардың алдында туынды мазмұнын баяндап берген. Бұл тәсіл арқылы, жеке
тарихи тұлғаларға немесе тарихи оқиғаларға және т.б. сипаттамалар берілген,
сондай-ақ күрделі программалық күйлерді орындағанда қолданылған. Осылай
көпшілікті эстетикалық тәрбиелеу мақсатын арнайы қоймаған, халық композиторлары
іс жүзінде оны өздерінің көркем шығармашылығы арқылы
жүргізген.
Музыкалық
туындылар қазақ халқының эстетикалық мәдениетінің қалыптасуының ең әсерлі құралы
болған. Бұл, біріншіден, музыканың қазақтардың көркем шығармашылығының барлық
түрлерімен қоса жүретінімен; екіншіден, әрбір музыкалық туындының өмірдің нақты
көрінісін, қоғамның салттары мен әдет-ғұрыптары туралы баяндайтынымен, халықтың
өз өмірінің түрлі тарихи кезеңдеріндегі музыкаға қатынасымен сараланады. Мұның
барлығы музыканы түсінікті әрі оңай қабылданатын етеді.
Атақты
халық композиторы орындаған күйді тыңдап, ауылдың музыкалық дарыны бар
тұрғындарының сол сәтте қолына домбыра алып, жаңа ғана тыңдаған шығарманы есте
сақтап ойнап беруі, сирек емес еді. Бұл музыка тыңдаушыларға эстетикалық ләззат
беріп ғана қоймай, оларды көркем шығармашылыққа баулуға да ықпал жасайтындығы
туралы айтады.
Қазіргі
заманда, Қазақстан өнерінің дамуына арналған, көптеген еңбектерде революцияға
дейін қазақтарда би өнері тіптен болмаған деген ойлар айтылып жүр. Қазақ
халқының тұрмысын, салттарын, өнерін тану би элементтері оның көркем
шығармашылығында революцияға дейін орын алғандығы туралы пікір айтуға негіз
болады. Ертеден қазақ тілінде «би» сөзінің қолданылуы бұған дәлел бола алады.
Бұдан басқа, көптеген музыкалық шығармалар биге сүйемелдеу ретінде естіледі.
Мұндай күйлер: «Қаражорға», «Тепен көк», «Қазақ биі», сонымен қатар лирикалық
әуендер «Өрмек» пен «Аққу» және кейбір басқалары.
Революцияға
дейінгі жазба ескерткіш материалдарында, ХІХ ғасырдағы орыс саяхатшыларының
этнографиялық зерттеу әдісі ретінде қазақ халық биінің салып алған суреттері
бар.
«Музыка
және өмір» журналының бір мақаласында, би, қырғыздардың пұтқа табынушылық
кезеңіндегі, бұрынғы замандағы ескіліктің қалдығынан соң жалпы қандай да болсын
өнер түрінің нышаны Құранмен басылып қалды делінген[46].
Халық
арасында күлдіргіштер мен әзілқойлар кең танымал болған. Мысалы, ХІХ ғасырдың
тамаша халық күлдіргіші Рахымберді әйгілі болған. Оның жалған аты Ағаш аяқ еді.
Ол, шөккен тығыз түйенің үстінен секірумен қоса би үйлескен, күрделі нөмір
орындаған. Билеп жатқанда ол «Қалды-ау, қалды-ау, қыз қалды-ау» әнін орындаған.
Көрермендер онымен бірге қосыла ән салып, оның биіне елтіп, оның ырғағында
шайқалған. Халық билерін және күлкілі көріністерді орындаушылар Жынды Қара мен
Жынды Омар да ұмытылған жоқ. Сықақ пантомималар мен билерде олар байлар мен
билерді[47]
келемеждеді, сол үшін келемеждегендері жағынан қуғынға ұшырып, тіпті ақылынан
айрылған адамдар деп те жарияланған.
Би
элементтері, мысалы, қазақтың ұлттық ойындары мен ойын-сауықтары айгөлек,
шыттастау, тартыс, таяқ айна (таяқ жүгірту), аударыспақ, жігіт қуу, арқан шалу,
алтыбақан және көптеген басқаларында айқын көрінеді. Әйтсе де, Қазақстанда би
өнерінің айтарлықтай дамуына халықтың көшпелі өмірі, халықтың бытыраңқылығы
кедергі жасады. Өнердің көп түрлеріне, би билеуге қатаң тиым салған, биді
«шайтанның ісі» деп санаған және билеушілерді қуғынға ұшыратқан дін де үлкен
зиян әкелді.
Сөйтіп,
қазақ халқы өз дамуының таңында-ақ толық қалыптасқан, өз заманы үшін жоғары
көркем мәдениетке ие болған. Одан арғы өз дамуында ол, өңделіп әрі байып, үлкен
талдап қорытындылауға және көркемдік күшке, сонылыққа және ұлттық-эстетикалық
құндылыққа қол жеткізді. Барлық ғасырларда ол қазақ халқының эстетикалық
көзқарастары мен талғамдарының қалыптасуына ықпал етті.
Қазақ
көркем шығармашылық мұрасының ерекшелігі, оның алғашқы әлі дамымаған жағдайын
сипаттайтын синкретизм (яғни, жіктелмегендік, біріктірілгендік) болып
табылады.
Әрине,
синкретизм революцияға дейінгі қазақ халық шығармашылығына ғана тән ерекше
қасиет емес, ол қандай да бір шығармашылық әрекеттің дамуының алғашқы кезеңіне
тән болады. Бірақ өнердің дамымағандығы, жанрлар мен түрлерге жіктелмегендігі
өнер түрлерінің толығымен жоқтығын білдірмейді. Мысалы, революцияға дейін
қазақтарда театр, хореграфия, симфониялық музыка, сурет өнері, графика, мүсін
өнері болмаған, бірақ бұл өнер түрлерінің халық шығармашылығында біздің
заманымыздан ең ертедегі кезеңінде қандай да бір нышандары, жеке элементтері
орын алған. Мысалы, әдет-ғұрып көріністері ақындық сөздің, ән салудың,
музыканың, драмалық элементтер мен би өнерінің үндесуі емес
пе!
Халықтың
көркем шығармашылығы дегеніміз жеке тұлғаны ғана, шамалы адамдар ортасын ғана
және тіпті қандай да бір тапты ғана, қызықтыратын болмыстың сол эстетикалық
заңдылықтарының көрінісі емес, ол бүкіл халық бұқарасы үшін өмірлік маңызды
болады.
Сондықтан
көркемдік таным бүкіл халықтың өмірлік қажеттіліктеріне жауап беретін
тақырыптарды қамтиды. Көркемдік танымның тақырыбында оның тұтастығының,
біріктірілгендігінің, өнерді жалпы халықтық екендігінің, негізі қаланып қойған.
«Халық бұқарасының өнер туындысын қандай да бір бейнелі ойлау формасымен ғана
тануға болмайды, ол бір мезгілде бірнеше формалармен (көркем сөз, бейнелі
музыка) тануға болатындығы осының айғағы»[48],
– деп атап өтеді өз зерттеуінде В.Е. Гусев.
Қазақ
өнері жалпы халық өмірімен, атап айтқанда, оның тұрмыс салтымен тығыз байланысты
болған. Сондықтан көптеген ғасырлар бойы ауызша-ақындық шығармашылық пен халық
музыкасы, қолданбалы өнер қазақ халқы үшін қоғамдық сананың негізгі формаларының
көрінісі болды, оларда халықтың ойлары мен сезімдері, оның талпынастары мен
әсемдік туралы түсінігі ерекше толық әрі айқын көрінді. Халықтың көркемдік
көзқарастарын оның дүниетанымынан бөлек алып қарау мүмкін емес. Әсемдік пен
көріксіздің қоғамдық түсінігі, олар адамдардың жүріс-тұрысы мен олардың өмірінің
жағдайларына қатысты болғандықтан, дүниетанымдық мағлұматтар болып табылады.
Олар эстетикалық мұраттың деңгейіне өз ықпалын жасайды, сол тұрғыдан өнер өмір
туралы пікір айтады. Қоғамдық сананың өсуіне қарай қоғамның көркемдік
көзқарастары да өзгереді, өйткені соңғысы қоғамдық сананың бір бөлігі болып
табылады. Көркемдік көзқарастар, жалпы қоғамдық сана сияқты, шынайы болмысты,
қоғамдық өмірді қамтып көрсетеді. Өнер өмірдің өзіндегі әсемдікті ашуға және
бағалауға көмектеседі. Сонымен бірге ол, әлеуметтік дамуға кедергі жасайтын,
барлық жағымсызды ашып көрсетеді. Бүкіл жағымсыздық, көріксіздік ақыр аяғында
жойылады деген арменмен, халық өнері де нәрленген. Қағида бойынша, халықтың
алдыңғы қатарлы эстетикалық түсініктері қоғамдық дамудың субьективті
тенденцияларын суреттейді, ал өнерде, шынайы әсемдікті мадақтамай және бүкіл
кертартпаны, антиэстетикалық, көріксіздік ретінде әшкерелемей, өмір шындығын
суреттеу мүмкін емес.
Болмыстың
эстетикалық бағалануы халықтың көркем шығармашылығында, оның әсемдік туралы
түсінігінде шынайы болмыста айқын көрінеді. Қазақ халқының эстетикалық қатынасы
оның ауыз әдебиетінде – эпоста, аңызда, өлеңде, ертегілерде, мақалдарда,
мәтелдерде және т.б. нақтылы түрде көрсетілген.
Эстетикалық
категориялардың ішінде қазақтардың көркемдік шығармашылығында кең қарастырылғаны
әсемдік категориясы, бірақ, әрине, ол теориялық деңгейде емес. Сол замандағы
қазақтардың түсінігінше табиғат пен қоғамның барлық сұлу, нақышты заттары
әсемдік көрінісі еді.
2.
Шоқан Уәлиханов пен Ыбырай Алтынсаринның эстетикалық
көзқарастары
Қазақ
ағартушы-демократтары, эстетика мәселелеріне арналған арнайы еңбектер
қалдырмағаны жұртқа мәлім, бірақ өздерінің қоғамдық-саяси, ғылыми және әдеби
еңбектерінде олар қазақ халқының эстетикалық мәдениетінің дамуы мәселелеріне
үлкен назар аударған.
Қазақ
ағартушы-демократтарының эстетикалық көзқарастары халық бұқарасының өздерін
қанаушыларға қарсы азаттық қозғалысының, капитализмнің Қазақстан ішіне кіріп,
рулық-феодалдық қарым-қатынастарды бұза бастаған кезеңіндегі демократиялық ойдың
нақтылы көрінісі болып табылады.
Сондықтан
да қазақ ағартушы-демократтарының эстетикалық көзқарастары олардың
дүниетанымымен тығыз байланыста болуы – олар өмір сүрген сол дәуірдегі тарихи
жағдайлар тудырған әбден заңды құбылыс.
Әңгіме
ағартушылылардың эстетика мәселелерін қаншалықты жүйелі әрі жан-жақты
қарастырғанында емес. Маңыздысы – олар эстетика мәселелерін көтерді және оларға
өз қатынастарын білдірді. Өнер мен сұлулықты барлық халықтар өз дамуының қандай
сатысында болса да жасайды, ал философиялық ой, олар таптық күрестің күрделі
түрлерінде шынайы күшке айналған кезден ертерек, бұл құбылыстарды қарастырмайды.
Ұрпақтан ұрпаққа жалғасқан қазақ халқының эстетикалық көзқарастары алғашқы рет
қазақ ағартушы-демократтары Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин және Абай
Құнанбаев шығармаларында теориялық қорытындылауын және одан арғы дамуын
алды.
Шоқан
Уәлихановтың эстетикалық көзқарастары, біз атап өткендей, оның қоғамдық-саяси
және философиялық көзқарастарымен тығыз байланысты болды.
Шоқанның
балалық шағы Көкшетау өңіріндегі Құсмырын мен Сырымбетте өтті. Бұл өңір тарихи
аңыздарға толы, ал оның ғажайып сұлу табиғатын көптеген қазақ ақындары мен халық
композиторлары жырлаған. Сол уақытта Көкшетау бүкіл Солтүстік Қазақстанның
мәдени өмірінің орталығы болды, Шоқанның рухани дамуы үшін бұл жағдай, сөзсіз,
өте маңызды еді.
Бала
кезінде-ақ ол халықтың тарихи аңыздары мен әңгімелеріне үлкен қызығушылық
танытқан. Шоқан қарапайым адамдардың әндері мен әңгімелерін тыңдағанды жақсы
көрген. Әсіресе, оның рухани өсуіне көп ықпал жасаған әжесі Айғаным аңыздар мен
әңгімелерді айтуға шебер еді.
Замандастырының
пікірлері бойынша (Г.Н. Потанин, И. Ибрагимов, А.К Гейнс), Шоқан Уәлихановтың
әкесі – Шыңғыс сол кезеңдегі қазақ қоғамының тұрмысын, әдет-ғұрыптарын,
экономикасы мен саяси өмірін жақсы білген. Білімді адам болған, Шоқанның әкесі
даладағы көптеген мәдени бастамаларға көмек көрсеткен. Атап айтқанда, ол ғылыми
мекемелерге көрмелер ұйымдастыруға көмектескен, географиялық және
антропологиялық қоғамдарға, музейлерге және т.б. этнографиялық материалдар
жинаған.
Ол
қазақтың халық поэзиясы мен қазақтың музыкалық фольклорының зерттелуі үшін көп
еңбек етті. Оның өзі де қабілетті сазгер болған, қобыз бен домбырада ойнаған, өз
ауылында атақты әншілер, ақындар және сазгерлер қатысуымен музыкалық-поэтикалық
сайыстар өткізгенді ұнатқан. Осының барлығы да Шоқанның зейінді жан дүниесіне
әсер етпеуі мүмкін емес еді.
Шоқан
жастайынан шығыс тілдерін үйрене бастады. Ол ортағасырлық әдебиет ескерткіштерін
шағатай тілінде оқыды, араб және парсы тілдерінде сөйлеп жаттықты, шығыс
ақындарының өлеңдерін мәнерлеп жатқа айтты. Ата-анасы оның болашағына қамқорлық
жасап, Шоқанды, Қазақстанда сол уақытта сирек құбылыс болатын, орыс мектебіне
берді. Осының барлығы Шоқан Уәлихановтың эстетикалық көзқарастарының қалыптасуы
мен дамуы үшін өте маңызды болды. Дарынды бозбала болғандықтан, Шоқан
табиғаттағы әсемдікті терең қабылдады. Орыс суретші-топографтары мен
геодезистері Құсмұрын камалында, Уәлихановтар жанұясында ұзақ уақыт тұрғанда,
Шоқан бойында сурет салуға деген талпынысты оятты. Шоқанның өзінің туған
ауылында, сондай-ақ Ыстық-көл мен Памирға, Жоңғарияға, Қытайға және басқа
жерлерге жасаған алыс саяхаттарында салған суреттерінен кейіннен, үлкен
эстетикалық және этнографиялық құндылық болып саналатын, бай коллекция жиналды.
Өзінің ғылыми ізденістерін жүргізу барысында, ол ұлттық киімді, Орта Азия мен
Қазақстанды мекендеген халықтар өмірінен тұрмыс көріністерін, үйлердің және
табиғат ерекшеліктерінің суреттерін салған. Кеңес дәуірі кезінде Шоқан суреттері
бойынша көптеген тарихи жерлер, жеке тұлғалардың портреттері, олардың киім
түрлері, тұрмыс жағдайлары және т.б. қалпына келтірілді[49].
Шоқанның замандастарының естеліктерінен Уәлихановтар ауылына қазақ халқының
тұрмысы мен мәдениетіне үлкен қызығушылық танытқан орыс зиялыларының көп келгені
мәлім. Олармен Шоқан өте тез табысатын. Орыс зиялылары бозбаланың қабілеттерін
танып, Шоқанға орыс әдебиеті мен өнеріне деген қызығушылықты барынша дарытуға
талпынды.
Осының
бәрі Шоқанның ішкі дүниесінде өшпес әсер қалдырды. Кейінірек ол туралы Шоқан
өзінің досы Г.Н. Потанинге айтқан.
Адам
қоршаған әлемнен әсер алып ғана қоймай, оған деген өзінің қатынасын да
білдіргісі келетіні, жұртқа мәлім. Бұның Шоқан Уәлихановтың қолынан келгендігіне
бізді оның ғылыми және әдеби еңбектері сендіреді[50].
Шығыс
және орыс классикалық әдебиетін білуі Шоқанға өз халқының көркем шығармашылығын
жаңаша қабылдауға және жоғары эстетикалық деңгейден бағалауға мүмкіндік берді.
Ол қазақ халық ауыз әдебиеті үлгілерін жазып алу мүмкіндігін жібермеген, көп
нәрсені жаттап алып, кейін туыстары мен достарының ортасында мәнерлеп оқып
беретін болған.
Өзінің
ауылында болғанда, Шоқан «Қозы Көрпеш-Баян Сұлу» және «Ер Көкше» атты халық
поэмаларының бірнеше варианттарын жазып алған болатын.
Шоқан
Уәлихановтың әр түрлі дарындары, ол Омскінің кадет корпусында білім алған
кезінде, содан кейін озық ойшылдармен танысуы мен жалықпай оқуы барасында,
өңделіп, әсерлері мен түсініктері толығымен дерлік нақты ғылыми қызығушылыққа
реттелді әрі қалыптасты. Бұл оқудың қаншалықты жемісті болғандығына Шоқан
Уәлихановтың еңбектері дәлел. Оның еңбектерінде, жалпы өнер туралы және, атап
айтқанда, Шығыс пен Орта Азия халықтарының көркем шығармашылығы туралы көптеген
терең ойлар бар. Шоқан Уәлихановтың тарих, этнография және әдебиет салалары
бойынша жазған еңбектерінің Шығыс халықтарының, ең алдымен, қазақ халқының
эстетикалық мәдениетінің дамуы үшін маңызы зор. Бұл еңбектерде алғаш рет, ноғай,
өзбек, қарақалпақ, қазақ, қырғыз халықтарының халық ауыз-әдебиетінің көптеген
туындыларына ғылыми талдау берілді. Шоқан қазақ және қырғыз халықтарының көркем
мұрасын өзінің «Жоңғария очерктері», «Қазақ халық поэзиясының түрлері туралы»
және басқа да еңбектерінде эстетика
тұрғысынан қарастырады. Халық ауыз әдебиеті туындыларын Ш. Уәлиханов
қазақ халқының ең жоғары эстетикалық сезімдерінің көрінісі, «сезінумен, өмірмен
және бүкіл қоғамның дамуымен айқындалатын, нақ халық ақыл-ойының туындылары»[51]
деп санады.
Өзінің
халқына және оның көркем шығармашылығына деген жалынды сүйіспеншілігі мен
мақтаныш сезімін Уәлиханов өзінің эстетикалық көзқарастарында білдірді. Оларды
сипаттаудағы ескеретін маңызды жай, Шоқан Шығыс халықтарының және, атап
айтқанда, ноғай, өзбек, қазақ, қырғыз халықтарының ауызекі поэтикалық
шығармашылығын сараптауда реализм және халықтық принциптерін қолданған. Шоқан
Уәлиханов қазақ, қырғыз, өзбек және ноғай халықтарының көркем шығармашылығында
кең тараған жанр – батырлық эпос екендігі туралы жазды. «Бұл батырлық жырлар
эпикалық сипатта және ұйқасты өлеңдермен айтылатындықтан халық ауыз әдебиетіне
жатады. Олар халық рухының, түсінігінің әдет-ғұрыптарының, өнегелігінің, өмір
салтының көрінісі ретінде тамаша, сондай-ақ филологиялық қатынаста да тамаша
тарихи қызығушылықты тудырады»[52].
Мұндай поэмаларға Алтын Орда дәуірінде өмір сүрген қазақтардағы, өзбектер мен
ноғайлардағы Едіге, Ер Көкше, Орақ, Шөре және басқалар туралы поэмалар жатады.
Шоқан
Уәлиханов бұл поэмалардың басты кейіпкерлері тарихи тұлғалар екендігін атап
көрсетеді.
Ш.
Уәлихановтың эпостың қалыптасуы кезеңі туралы айтқан пікірлері де назар
аударарлықтай. Оның пікірінше, эпикалық шығармалар ХІҮ, ХҮ және ХҮІ ғасырларда
пайда болған және біздің заманымызға олар ауызекі түрде ұрпақтан ұрпаққа берілу
арқылы жеткен. Эпикалық шығармалардың көне
заманнан сақталу фактісін ескерте отырып, Шоқан Шыңғысұлы бұл жазуы жоқ
кездегі халықтың ұлы ерлігі деп санаған.
Ш.
Уәлиханов, сондай-ақ көптеген көшпелі халықтардың аңыздарының ұқсастығына назар
аударған, оның ойынша, бұл ұқсастықтар «қоныстардың ауыспалы болуы мен тіл
ұқсастығынан» пайда болған. Көптеген халықтарда кездесетін, осындай аңыздардың
бірі – Едіге туралы поэма. Бұл поэма түркмендерде, қазақтарда, ноғайларда және
басқаларда тараған. Бұл халықтардың әрқайсысында Едіге туралы поэма сол ұлттың
ерекшеліктері ескеріле тиісті өңдеу алған. «Міне сондықтан оларды айыра білу
керек»[53],
– деп ескертеді Ш. Уәлиханов.
Архив
материалдарынан, сондай-ақ Ш. Уәлиханов шығармашылығын зерттеушілердің
еңбектерінен, оның қырғыз халық ауыз әдебиетінің тамаша ескерткіші – «Манас»
поэмасының бірінші болып ғылыми жазбасын жасағаны белгілі, сонымен қатар Шоқан
бұл поэма үзінділерін орыс тіліне аударды. В. Жирмунский бұл поэманы қырғыз
халқының өткен тарихының поэтикалық энциклопедиясы ретінде бағалаған. Өз көлемі
бойынша бұл танымал ескерткіштер: үндінің «Махабхаратасынан», гректің «Илиадасы»
мен «Одиссеясынан» және Фирдаусидің «Шахнамесінен» бірнеше есе асып түсетіндігі
туралы академик К. Жұмалиев жазды.
Ш.
Уәлихановтың өзі халық шығармашылығының бұл тамаша туындысының мәнін былай
анықтайды: «Манас» бүкіл қырғыз аңыздарының, ертегілерінің, әңгімелерінің бір
уақытқа әкелінген және бір тұлға – батыр Манас жанына жинақталған
энциклопедиялық жиынтығы. Бұл дала Илиадасы тәріздес. Қырғыздардың өмір салты,
әдет-ғұрыптары, дәстүрлері, географиясы, діни және медициналық танымдары және
олардың халықаралық қатынастары осы үлкен эпопеяда өз көрінісін тапты... «Манас»
тұтастық кейпіне ие көптеген дербес эпизоттардан құралған. Басқа «Самятей» эпосы
«Манастың» жалғасы болады, және бұл бурят «Одиссеясы»[54].
Шоқан
Уәлихановтың арқасында қырғыздың рухани мәдениетінің ұлы ескерткіші, тек ғана
қырғыз халқының емес, сондай-ақ қазақ, орыс және басқа халықтардың игілігіне
айналды.
«Манас»
поэмасының Шоқанның әдеби ізденістерінің тақырыбы болуы да, кездейсоқ емес. Ол
«Манас» сияқты монументальды туындының сараптамасы бүкіл халықтың эстетикалық
дамуының ерекшеліктерін көрсете алатындығын жақсы түсінген. Ал Шығыс, Ресей және
Батыс Еуропа халықтарының мәдени жетістіктерімен таныстығы, оған бұл поэманы
басқа халықтардың әдеби туындыларымен салыстыруға мүмкіндік берді. Поэма әр
уақыт талабына сәйкес көптеген өңдеулерге түскендігі мәлім. Бұл өңдеулерді Шоқан
Манас образы негізінде көрсетеді. «Басында Манас өзін шектен тыс әдепсіз
ұстайды, өз әкесін тонайды және Жақып шал мен кәрі анасын мұқтаждықта қалдырады.
Кейінгі эпизодтарда біз, әлсіздерді қорғайтын, қалмақтарға қарсы соғысып өзінің
ерлік істерінің іздерін Жоңғарияда қалдырған батырды көреміз»[55].
Поэмадан
Ш. Уалиханов орыс тіліне «Көкетай хан қазасы мен оның асы» бөлімін аударды. «Бұл
үзінді Шоқанға өзінің шынайылығымен, тарихи-этнографиялық, шарушылық-тұрмыстық
және заңдық мәліметтерге толылығымен, Қазақстан территориясын мекендеген
ертедегі тайпалардың қарым-қатынастары туралы мағлұмат беретіндігімен ұнаған»[56],
– деп жазады Ә. Марғұлан.
Шоқан
Уәлиханов қырғыздардың өздері манасшы деп атайтын, шебер аңыз-жыр айтушылардың
орындауында тыңдағанда халықтың алған жоғары эстетикалық ләззатын айтып өтеді.
Дарынды манасшылардың әңгімелерінің тыңдаушыларын баурайтыны соншалық, бүкіл
«Манасты» тыңдауға үш түнде жеткіліксіз болса да, олардың ешқайсысы поэманың
соңына дейін кетпеген[57].
Шоканның
қазақ эпикалық туындылары мен өлеңдеріне қатысты да айтқан құнды эстетикалық
пікірлері бар.
Шоқан
Едіге мен Тоқтамыс туралы жырлардың үш вариантын қалдырды. Бұл батырлар жырының
варианттарын ол Жұмағұл, Арслан ақындардан және басқа адамдардан жазып алған.
Мұны ол суреттелген тарихи оқиғалардың анықтылығын, сондай-ақ аңыздың шығу
тарихын анықтау мақсатында жасаған. Батырлар жырының үш вариантынан Шоқан
кейінірек бір вариант жасады және сол варианттан ол, өз шығармаларында берілген,
аударманы жасады.
Шоқанның
осы аңызға қатысты жазғаны мен түсіндірмелерінен бұл жырдың ноғай баламасымен,
сондай-ақ Шығыстың басқа халықтарының аңыз-әңгімелерімен де үлкен ұқсастығы бар
екендігі көрінеді. Ал Шоқан Уәлихановты аңыздың тарихи тұлғалармен және шынайы
тарихи оқиғалармен байланысы таң қалдырды.
Осы
аңызда суреттелген ХІҮ ғасырдың аяғы мен ХҮ ғасырдың басында болған оқиғалар
өдерінің эстетикалық мәнін біздің заманымызға дейін жоғалтпаған. Мысалы, «Едіге»
жыры оқиғалар желісі бойынша ХІҮ ғасырдың аяғына жатады, бірақ, шамамен, ХҮ
ғасырдың басында құралған. «Бұл қазір тілде жоқ, көптеген ескі сөздермен және
сөз тізбектерімен дәлелденеді, айта кететін жайт, бүкіл рапсодияда бір де бір
парсы немесе араб сөзі жоқ, ал қазір ислам діні таралуымен, тіпті қарапайым
халық өзара жәй әңгімесінде де, осы тілдерден енген сөздерді
пайдаланады»[58].
Шоқан
өзі 1841 жылы жазып алған «Қозы Көрпеш – Баян Сұлу» поэмасының да поэтикалық
ерекшеліктерін өте жоғары бағалаған. Шоқан сілтемелерінен бұл поэманың қазақ
халқының арасында ғана емес, сондай-ақ Шығыстың көптеген басқа халықтарының
арасында да кең танымал болғандығы мәлім болады.
Шоқанның
халықтың көркем шығармашылығын қаншалықты жоғары бағалағандығының дәлелі ол
халық ауыз әдебиеті туындыларын жазып алумен ғана шектелмеген, ол көптеген
шығармалардың мазмұны мен формасына талдау жасаған.
Міне,
осындай талдаудың мысалы: «Жырдың тақырыбы әдетте ертедегі әйгілі халық
батырының өмірі мен ерліктері болады. Ескерте кететінім, батыр өмірінің
оқиғалары, оның ерліктері, басқаша атқанда, оқиға желісін құрайтынның бәрі қара
сөзбен баяндалады, өлең жолдары бас кейіпкер немесе ондағы қатысушы басқа да бас
кейіпкерлер сөйлеу керек болғанда ғана қолданылады»[59].
«Ер Көкше» және «Орақ батыр» поэмалары туралы ол былай деген: «Олар мазмұны
бойынша аса тарихи қызығушылық тудырмаса да, бірақ олардағы өлең жолдары ерекше
әсерлі әрі үнді». Өз пікірлерінің дәлелі ретінде, ол дағдыдағыдай, сол
поэмалардан жазып алған үзінділерді келтіретін.
Халық
өлеңдері мен олардың түрлері туралы (жыр, қара өлең, өлең және басқалары) және
олардың қайсысын да таңдау оның мазмұнымен анықталатындығы туралы айта келе,
Уәлиханов, мысалы, «өлең түрін әншілер ең қолайлы ретінде, импровизация үшін де
қолдануға ыңғайлы санап және олар бұған үйреніңкірегендей, импровизация үшін де
қолданатынын ескертеді. Әйгілі «Қозы Көрпеш – Баян Сұлу» поэмасын атақты Жанақ
маған өлең түрінде айтып берді», – дейді[60].
Ақын, немесе оларды Шоқан атағандай өлеңшілер, әңгімелердің формаларын өз
талғамына сай және олардың мазмұнын тыңдаушыларына ашу үшін өзгертуге толық
құқылы. Әдетте, әнді, поэманы, әңгімені, аңызды және т.б. орындаушы ақын оларға
өзінің кіріспесі мен қорытындысын қоса алады. Атақты Жанақ ақын «Қозы Көрпеш –
Баян Сұлуды» жырлағанда осылай істеген деп көрсетеді Шоқан
Уәлиханов.
«Қырғыздардың
поэтикалық туындылары: эпостар, мадақ өлең, жоқтаулар – қайтыс болған күйеуіне
жоқтап жылаған әйел, ұлын жоқтаған ана өлеңі осылай аталады; тіптен сурып салма
ақындардың өлеңдерінде ұйқас пен өлшем бар және рудан руға, ұрпақтан ұрпаққа,
ежелгі Грекияда Гомер өлеңдері рапсодаларымен берілгендей, ерекше қоғамдық тап –
ақын-әншілермен ауызша жеткізілген, бұл ақындар халықтың ерекше құрметіне ие
болған... өздеріне атақ пен байлық жинаған»[61].
Ш.
Уәлиханов халық ауыз әдебиетіне өзінің эстетикалық қатынасын көрсетті. Ол қазақ
және қырғыз халықтарының өлеңдері мен эпостарының тамаша талдау үлгілерін
қалдырды: Абылай туралы ән, Орақ әндері, Абылай, Шуна батыр және
басқалары.
Орыс
реализмі дәстүрін ұстанып, Ш.Уәлиханов өнерді қоғамдық күрес құралы ретінде
қарастырды. Оның шығармашылығы халыққа қызмет ету идеясымен рухтанған. Шоқан
шығармашылығы өнер мен қоғамдық өмірдегі барлық реакциялықты, кертартпалықты
айыптаушылыққа толы.
Шоқанның
халық бұқарасының мүддесін жалынды қорғағандығы туралы, оның ақын А.Н. Майковқа
жазған хатынан алынған келесі үзінді баяндайды: «Жергілікті қара сүйек
сұлтандармен және байлармен мен тату емеспін, өйткені олар өздерінің бұрынғы
құлдарына нашар қарайды, құлдар енді еркін болса да, қалай кетерін білмей,
соларда тұрады. Мен оларға жалақы төлеулерін және адам сияқты қарауларын бірнеше
рет талап еттім, олай болмаған күнде заңмен қорқыттым. Оның есесіне дала
пролетариатымен мен үлкен достықтамын және тез тіл табысамыз»[62].
Шоқан Уәлиханов, сол уақыттағы Ресейдің әдеби ортасында айтылып жүрген әр түрлі
көзқарастар жөнінде көбінесе өзінің келіспеушілігін білдірген немесе күмәнін
айтқан. Мысалы, ол өзінің досы ақын Аполлон Николаевич Майковқа Достоевский
журналында берік позицияның жоқтығы туралы жазды. «Өзара айтқанда, мен олардың
негіздерін, халықтығын түсіне алмаймын, бірде славянофильдік, бірде нағыз
батысшылдық иісі шығады, татуласуы көрінбейді, әлде оларға бұл татуласу сәті
түспейді ме? Менің ойымша, соның бірі: не батыс үлгісі бойынша өзгерістер, не
ескіні ұстанып, тіпті ескі дінге құлшылық ету қажет. Қытайдың біреуден ілгері,
біреуден кейін болуы енді іске жарамсыз. Бокль айтқандай ұлттық қасиеттер жоқ,
ал білім жалпы адамзаттық болуы тиіс. Ал халықтық сипатты ол өзінен-өзі,
тұрғылықты жер әсерінен, біздің тіл және әдет-ғұрыптарымыздың әсерінен алады.
Біздің тарихымыздың жоқтығы, мәлім»[63].
Берілген
хат үзіндісінен, даладағы өмір, оның ғылыми әлемнен алыстығы Шоқанның
көзқарастарына өте ықпал еткендігін білдіреді. Қазақтардың тарихы жоқ деген
пікірмен келісуге болмайды. Бұл оның басқа көзқарастарының, бүкіл оның ғылыми
шығармашылығының рухына қайшы келеді. Эстетиканың көптеген мәселелері бойынша да
ол өз ойларын ақырына дейін айқын айтпайды. Бұл қазақ даласына алдыңғы қатарлы
көзқарастардың кешеуілдеп келуімен түсіндірілуі мүмкін. Міне сондықтан да
ағылшын идеалисті Генри Томас Бокльдің ойлары ешбір сынсыз бұл хатта жазылған.
Қажетті
әдебиеттің жеткіліксіздігі мен өзінің сол кездегі көптеген әдеби проблемаларды
білмегендігін, Шоқанның өзі де мойындаған. Сол хатында: «Сізден кейбір әдеби
жанжалдар мен ғылыми сынды білу қызықты болар еді», – деп жазады ол.
Бірақ
бұл, ол әдебиет пен өнер мәселелерімен айналыспады дегенді білдірмейді. Шоқан
әркез халық шығармашылығын жинады жәнеі зерттеді, осы саладағы өз танымдарын
ғылыми әлемге жеткізуге ұмтылды. Мұны оның өз достарына – халық шығармашылығы
саласындағы өз зерттеулерін баспадан шығару туралы өтініштері дәлелдейді.
Мысалы, оның бір хатында былай деп жазылған: «Санкт-Петербург хабарларының» Орта
Азия мен қырғыз даласы жағдайы туралы корреспонденті болғым келеді... Мүмкін
болса, «Отечественные запискида», орыс ертегілеріне ұқсас қырғыз ертегілерін
жариялайды ма және менің қырғыз шамандығы туралы зерттеулерімді, Алтын Орда
тарихына жаңа көзқарас тудыратын, сондай-ақ орданың құлауы себептерін
түсіндіретін қырғыз өлеңдерін баспадан шығару туралы білуге бола ма екен»[64].
Ш.Уәлихановтың
жол дәптерлерінде, ғылыми еңбектерінде өзі болған жерлердің назар аударалық
орындары, түрлі халықтардың тұрмыстық заттары жоғары көркем талғаммен
суреттелген. Ол домбыра, қобыз және басқа халық муызкалық аспаптарын
суреттеген.
Шоқан
Уәлиханов шығармалары, бізге оның әдеби еңбектерінде көркем шығармашылықтағы
форма мен мазмұн сияқты, эстетикалық категориялар ашылғандығы туралы қорытынды
жасауға толығымен негіз бола алады. Ол эстетиканың, әдебиеттің халықтығы деген
мәселені де зерттеді.
Ол
фольклор бастауының халықтық екендігін, халық өміріндегі өнердің үлкен рөлін
атап көрсетті.
Қоғамдық
өмір құбылыстарын түсіндіруде, Ш.Уәлиханов, оның көптеген замандастары секілді,
жалпы идеалистік позицияда қалды. Ол рулық-феодалдық қоғамның барлық
қарама-қарсылықтарын шешудің жолын халыққа білім беруден іздейді.
Бұл
ойды біз оның эстетикалық пікірлерінде де байқаймыз. «Біздің халықтың өте бай
әрі поэтикалық құндылығы бар, сондай бағыттағы Шығыс туындыларына қарағанда,
индогермандық эпостарға жақын, әдебиеті бар. Сайып келгенде, барлығынан
маңыздысы, біздің қоғамдық дамуымыздың формалары олардың мәдени дамуының
жетістіктерімен үйлестік құратын дәл сол табиғилық кезеңде тұр, осы фактіге
біздің болашаққа деген барлық үмітіміз негізделген. Біз Батый татарларының
ұрпағы ретінде орыстармен тарихи және тіпті қандық туыстықтамыз»[65].
Әлеуметтік
мәселелерге қатысты мұндай тұрақсыз көзқарас оның кінәсы емес, ол сол уақыттағы
бүкіл қазақ қоғамының қасіреті. Шоқан Уәлиханов 60-шы жылдардағы Ресейдегі
революцияшыл демократтардың дүниетанымына көтерілмеді. Сондықтан ол ағартушылық
позициясында қалды. Қазақ халқының мүддесін ойлап, Шоқан Ресеймен жақындастық
қазақ халқының экономикалық және мәдени дамуына жол ашады деп санады. Ал сол
кезде қазақ халқын да, Ресей бодандығындағы барлық халықтарды да тәуелсіздікке
әкелер жолды ол түсіне алмады.
Шоқан
Уәлихановтың бастаған ісін, педагогика саласында қазақтың екінші
ағартушы-демократы Ыбырай Алтынсарин жалғастырды. Ол да артында эстетика
мәселелері бойынша арнайы еңбектер қалдырған жоқ. Оның эстетикалық көзқарастары
педагогикалық қызметінде көрініс тапты. Ол ағартушылық арқылы қазақ халқының
жалпы мәдени деңгейін көтеруге тырысты, сауатсыз адамның эстетикалық
құндылықтарға ғана емес, жалпы мәдениеттің ең азына да қолы жетпесін айқын
түсінді.
Алтынсарин
өз халқының көркем шығармашылығын жоғары бағалады және ағартушылық оған өмірдегі
де, өнердегі де барлық әсемдікті дұрыс түсіндіруге әрі бағалауға мүмкіндік
береді деп санады.
Алтынсарин,
өзінің педагогикалық қызметінің мақсаты халықтың сауатын ашу ғана емес, мүмкін
қазақтарды озық мәдениетпен кеңірек таныстыру болған шығар, деп есептеді. Бұл
туралы ол «Қазақ хрестоматиясының» кіріспесінде жазады: «Бұл кітап ғылыми әрі
жалпы пайдалы орыс кітаптарына, тікелей соңғысына өзінің мазмұнымен де,
әліппесімен де қайшы келмей, тікелей жолбастаушы болып қызмет етуі үшін
жазылды»[66].
«Марқұм
Алтынсариннің бүкіл өмірі мен қазақ даласында болған уақытта өзінің сүйікті
қырғыз (қазақ – Б.Қ.) халқына білім беруге жұмсалды. Ол халық өмірін жіті
бақылаған және оны терең түсінген»[67].
«Орынбор
парағы» газеті, қазақ мәдениетінің дамуындағы Ы.Алтынсарин рөлін атап өтіп,
көшпелі қазақтар үшін Ы. Алтынсарин еңбектері, оның өзіндей аса қымбат екендігі,
мұны Ресейде зиялылар әдебиетінің мәнін білетіндер ғана түсіне алатыны туралы
жазды. Халық Алтынсарин тұлғасында бүкіл халықтың, оның рухының, ақыл-ойының,
әдет-ғұрпының, мінез-құлқының және жалпы оның өмірі көрініс тапқан батырды
көруге дайын. Бұдан былай, делінеді әрі қарай, көшпелі Азия прогресс жолына
түсті, фанатизмді, ырымшылдықты қабыл алмайтын, өмірлік жолын таңдады деп
ойлауға болады. Алтынсаринге дейінгі қазақ халқының арасынан шыққан ұлы ойшылдар
мен ақындар мұндай айқын көрінбейтін, олар даладағы қасірет пен кемшіліктер
арасында адасатын, өздерінің туа біткен таланттарына, өздерінің данышпандығына
қарамастан, жазу құралымен өз халқына бүкіл пайдасын тигізуге күштері болмады[68].
Ы.
Алтынсарин кейпінде біз, діни фанатизмге және ол қолдайтын білімсіздікке қарсы
шыққан, қазақ халқының білім алуы мен эстетикалық білімі жолындағы күрескер,
тұңғыш ағартушы-демократты көреміз. Орыс-қазақ және қазақ мектептеріне ол үлкен
үміт артты, бұл мектеп оқушылары жанұяларында, жақын адамдар ортасында, исламдық
көзқарастар ықпалынан дербес жаңа озық мәдениеттің насихаттаушылары әрі жол
бастаушылары болуы керек деп санады. Алтынсарин бұл мектептерде оқыту
медреседегідей татар немесе араб тілдерінде емес, ал ана тілі – қазақ тілінде
болуы үшін күресті, ана тілі күнделікті өмірде ғана қолданыс таппай, қазақ
халқының кітап тілі, мәдениет тілі болуы үшін ат салысты.
Алтынасарин
қазақ даласындағы қыздардың да білім алуының бастаушысы әрі ұйымдастырушысы
болды. 1887 жылы оның өтінішімен Ырғызда қазақ қыздары үшін училище ашылған
болатын[69].
Бұл училищенің қазақ қыздары үшін қандай үлкен тәрбиелік мәні болғандығын
дәлелдеу артық болар.
Алтынсарин орыс тілін білуге де
үлкен мән берген. Ол қазақ халқы орыс тілінің көмегімен озық мәдениет
үлгілерімен таныса алады деп санаған. «Табиғи ақыл, оны қоршаған ортаны ғана
қамти алады, оны дамыту және көрмегенді де тануға қабілетті ету, тек ғана білім
алу арқылы мүмкін. Біз мұны түсінеміз және өз балаларымызды орыс-қырғыз
мектептерінде ынтамен оқытамыз»[70].
Ы. Алтынсарин әлемдік әдебиет
классиктері – Шекспир, Байрон, Гете, Пушкин, Гоголь, Лермонтов, Фирдауси, Низами
және көптеген басқаларды өте жақсы білген. Ол өзінің бүкіл орыс, батыс және
шығыс әдебиетінен алған білімін, ағартушылық қызметін жүргізу арқылы, оларды
туған халқына жеткізуге ұмтылды.
Сонымен
қатар ол өз күшін қазақ халқының шығармашылығының ең озық үлгілерінің өмірін
баспа сөзінің көмегімен ұзартуға жұмсады. Бұл туралы оның өзі былай жазды: «Бұл
кітапты («Қазақ хрестоматиясы») – Б.Қ.) құрастырғанда мен, біріншіден, осы
біздің ана тілімізде тұңғыш рет шыққалы отырған жалғыз кітаптың орыс-қазақ
мектептерінде тәрбиеленіп жүрген қазақ балаларына оқу кітабы бола алу жағын,
сонымен қатар, жалпы халықтың оқуына жарайтын кітап бола алу жағын; екіншіден,
кітапта келтірілген әңгімелер негізінен қырғыздар рухында болғандығын
көздедім»[71].
Алтынсарин
жалпы қазақ халқының өміріндегі кітаптың және атап айтқанда, өзінің «Қазақ
хрестоматиясының» мәнін осылай кең көрген. Ол өз алдына Қазақстанда жоғары
мәдениетті, орыс, батыс және шығыс әдебиетін білетін, халықтың қалың бұқарасына
өз білімдерін таратуға қабілетті адамдарды дайындау міндетін қойды. Ал бұған
революцияға дейінгі Қазақстанда халық мектептері арқылы ғана қол жеткізуге
болатын. Ол әрбір мектеп жанында кітапхана болуын қадағалады, өйткені кітаптарды
оқымаса ешқандай білімділік туралы айту мүмкін емес.
Қазақтардың
эстетикалық дамуы туралы қамқорлық жасап, Алтынсарин мектеп бағдарламаларына
орыс жазушыларының шығармаларын енгізген, балалардың Крыловтың мысалдарын,
Лермонтовтың және басқа орыс ақындарының өлеңдерін жаттап алуын талап еткен.
Алтынсарин мектептерінің барлығында ән сабағы болған және гимнастика енгізілген
еді. Оның өзі алпысыншы жылдардағы орыс зиялыларының озық ойларында тәрбиеленген
және сол кездегі демократиялық ағартушылық принциптеріне жақын
болған.
Чернышевский
мен Добролюбов қызметтерін жоғары бағалап, Алтынсарин олардың демократиялық
идеяларын өз халқының эстетикалық мәдениетінің дамуында пайдаланды. «Мен әрқашан
оған шын ықылас білдіретінмін, әсіресе, мен оның бойындағы орыс біліміне деген
қызу әуестігін және қырғыздар (қазақтар. – Б.Қ.) үшін бұл білімнің қажеттілігі
туралы тұрақты ойын бағаладым»[72].
Алтынсарин
шығармаларында, сондай-ақ оның хаттарында оның заттарға деген көзқарастары, оның
қазақтардың білім алуы туралы түсінігі және өз халқын ағартуға деген ыстық
талпынысы толығымен көрініс тапқан. Өз ойларын жүзеге асыру үшін ол қазақ
мектептері мен өз халқының ана тілін пайдаланды. Қазақтар үшін, басқа
халықтардағыдай, оларға түсінікті тілде жазылған, оқыған кезде олардың ақылы мен
ойларына әсер ететін кітаптар қажет»[73],
– деп жазды Ы. Алтынсарин. Қазақ даласында мәдени-ағартушылық ошақтарының
жоқтығына күйініп және олардың қажеттілігін айқын түсініп, Ы. Алтынсарин В.В.
Катаринскийге жазған хатында былай дейді: «Халық, көшпелі кезеңде тұрғанда,
өзіне қандай да бір өнегелік азық талап етеді және бұл азықты қажетінде надан қолдан
алады, оны асыға сіңдіріп өзінің сау организмін құртады»[74].
Бұл жерде ол қазақ халқы арасында молдалар таратып жүрген, көпшіліктің санасын
уландыратын діни кітаптар туралы айтқан. Сондықтан өзінің ағартушылық қызметінің
мақсаты етіп – қазақ халқын жабысқақ молдалар ықпалынан барлық күшін салып және
барлық тәсілдерді пайдаланып қорғауды қойды. Өзінің бұл ойын ол қазақ халқы
арасында озық орыс әдебиет үлгілерін тарату жолымен іске асырды. Халықты ағарту
міндеттерін Алтынсарин қазақтардың өмір сүру жағдайларымен тығыз байланыстырды.
Ол мектептер қазақтардың өмір салтына сәйкес болуы қажет деп санады, олар
«көшпелі мектептер болуы керек: жазда қазақ ауылдарымен жайлауға көшуі, ал қыс
мезгілінде – қыстаулар жанында болуы керек»[75].
Осындай жағдайда ғана балалардың көбін мектепте оқыту мүмкін. Жүйелі түрде қазақ
халқының тарихын, дәстүрі мен әдет-ғұрпын, мәдениетін танып, Алтынсарин өз
жұмыстарында[76]
қазақ этнографиясының көптеген мәселелерін зерттеді әрі
қорытындылады.
Ол
өзінің «Қазақ хрестоматиясы» атты кітабында қазақ халық ауыз әдебиетінің
үлгілері: «Сәтемір-хан», «Ізбасты», «Байұлы», «Жәнібек батыр», «Қара батыр»,
«Жиренше шешен», «Қара қылыш», «Лұқпан дана» және көптеген басқаларын жинады,
жүйеледі және жарыққа шығарды.
Алтынсариннің
қазақ халқының эстетикалық мәдениетін дамытудағы рөлі оның әдебиет саласындағы
қызметінде айқын көрінеді. Ол ұлы ұстаз ғана емес, сонымен қатар этнограф,
жазушы, ақын және аудармашы болған. Өз уақытында оның этнографиядан жазған
мақалалары Ресей географиялық қоғамының назарын аударған, ал қазақтардағы құда
түсу мен үйлену тойы, жерлеу мен ас беру салттары туралы жазған очеркі осы күнге
дейін өз мәнін жоғалтқан жоқ...
Ы.
Алтынсарин өлеңдері мен әңгімелерінде оның өз халқына деген шексіз
сүйіспеншілігі және қысым көрсетушілер мен қанаушыларға деген өшпенділігі
көрініс табады. Бұл әсіресе «Таза бұлақ», «Бай баласы мен жарлы баласы», «Азған
елдің хандары», «Әділдік көрмегені үшін төреге айтылған сөз» және басқа
шығармаларында айқын бейнеленген.
Оның
шығармаларында қазақ халқының өмір сүру жағдайы, оның барлық жақсы және жаман
жақтары, шынайы суреттелген.
Ауылдағы
әлеуметтік теңсіздіктің мәнін ашып, ол былай жазды:
«Азған
елдің хандары,
Тақ
үстінде отырғандары.
Жарлыдан
алып, байларға
«Сыйлап
берсе» керек-ті»[77].
Оның
өлеңдері гуманизм идеяларына толы, өз өлеңдерінде Алтынсарин қарапайым халықты
өз қадірін сезінуге шақырады:
«Араз
бол, кедей болсаң ұрлықпенен,
Кете
бар кессе басың шындықпенен!
Қорек
тап бейнеттен де, тәңірім жәрдем,
Телмірме
бір адамға мұңдықпенен»[78].
Алтынсарин
шығармаларында өнерге деген өз қатынасын білдіреді, қоғамдық өмірдегі әдебиет
пен өнердің орны мен рөлін түсіндіреді. «Алтынсаринге дейін қазақ әдебиетінде
әдебиеттің қоғамдық рөлін айқын түсінген қайраткер болған жоқ»[79],
– деп жазады Ә. Дербісалин.
Ол
әдебиеттің ең маңызды міндеті ақиқат болмысты шынайы көрсету, ал жазушының
шығармашылық міндеті – халық пен қоғамға қызмет ету деп санады. Өз
шығармаларында ол қазақтар өмірінің көп қырларын көрсетті. Алтынсарин өлеңдері
мен әңгімелері, оның табиғат пен адам сезімдерінің сұлулығын қалай түсінгендігін
көрсетеді. Оның «Жаз», «Көктем», «Өзен» және басқа өлеңдерінде адамның әдемі
сезімдерімен үндес ғажайып табиғат суреттері берілген:
«Сәуірдің
әрбір күні дертке дәрмен,
Құдайым
дәрмен бол деп етер кәрмен...
Бір
малы шаруаның екеу болып,
Қыстаудан
ел шығады алуан-алуан,
Күлісіп,
құшақтасып әділ етер,
Әйелдер
көш жөнелтіп кейін қалған...
Кеш
болса күн қонады таудан асып,
Шапаққа
қызыл алтын нұрын шашып,
Аһ
ұрып шүкіршілікпен құшақтасар
Рақатпен
кеш уақытында неше асық ...
Боз
үйден таң алдында күйеу шықса,
Артынан
қарар жары жүзін басып»[80].
Оның
«Жаз» атты өлеңіде табиғат сұлулығы адамдарға қаншама қуаныш әкелетіндігі туралы
айтылады:
«Жақындар
құдайымның көктен күні,
Тең
болар жарлықпенен күн мен түні.
Аспаннан
рақыммен күн төнгенде,
Қуанып
қыбырлайды ыныс-жыны.
Ұйқыдан
көзін ашқан жас балаша
Жайқалып
шыға келер жердің гүлі»
*
* *
Адамзат
сайран етер көңілі жай,
Секіріп
ойын салар құлын мен тай.
Қой
маңырап, сиыр мөңіріп шат болады,
Тасиды
күркіресіп өзен мен сай.
Аяғын
алшақ басып түйе
шығар,
Жаратқан
мұнша таңсық жаббар құдай»[81].
Алтынсарин
өлеңдерінде суреттелген табиғат, лирикалық кейіпкер халыққа өздерінің әсем
сезімдерімен және асқақ талаптарымен жақын әрі түсінікті. Оның «Өзен» атты өлеңі
бұған дәлел бола алады:
«Таулардан
өзен ағар сарқыраған,
Айнадай
сәуле беріп жарқыраған,
Жел
соқса, ыстық соқса бір қалыпта,
Аралап
тау мен тасты арқыраған.
Көңілің
суын ішсең ашылады,
Денеңде
бар дертіңді қашырады,
Өксіген
оттай жанып жануарлар
Өзеннен
рақат тауып басылады.»
«Он
мың мал айдап өтсең де лай қалмайды,
Тасыса,
су бармаған сай қалмайды.
Тасыған
өзен-судың қуатымен
Көк
шалғын шөп бітпеген жай қалмайды.
Ел
қыстап күн көреді жаныбында...»[82].
«Жаз»,
«Көктем», «Өзен» өлеңдерінде табиғат құбылыстарындағы сұлулық аса әсерлі
суреттеліп қана қоймай, қазақтардың халық шығармашылығының барлық
көркемдік-поэтикалық жақтары да және Алтынсариннің өзінің ақындық шеберлігі де
көрініс тапқан. Табиғаттың әсем көріністерін суреттеп, Алтынсарин халықта оларға
деген эстетикалық қатынасты тәрбиеледі, адамдар бойында қуаныш пен шабыт
сезімдерін тудырды.
Ол
өз өлеңдері мен әңгімелері арқылы халық үшін пайдалы озық идеялар мен
талпыныстарды таратты.
Алтынсариннің
өлеңдері мен әңгімелері тілі жағынан да, мазмұны жағынан да терең халықтық. Оның
шығармалары қарапайымдылығымен, заттарды терең түсінумен және сонылығымен
ерекшеленеді. Өз шығармаларында Алтынсарин жалпы адамзаттық идеяларды дәріптеді.
Осы жағдай оның шығармаларын оның замандастарына ғана емес, біздің уақытымызда
да жақын әрі түсінікті етеді.
Алтынсарин
орыс тілінен қазақшаға аударуға көп көңіл бөлді және күш салды. Ол ана тіліне
К.Д. Ушинскийдің, И.И. Толстойдың әңгімелерін, сондай-ақ Крылов мысалдарын және
көптеген басқа шығармаларды аударды.
Ол
аударма жасағанда қазақ қоғамының қызығушылығы мен талғамын ескеріп отыруға
тырысты. Сондықтан бұл шығармалар қазақтарға өте жақын әрі түсінікті болды және
халық арасында өте тез таралды. Алтынсарин балаларды жоғары өнгелік пен мәдениет
рухында тәрбиелеуге көмектесетін шығармаларды ғана аударды. Зерттеуші Ә.
Дербісалин көрсеткендей, «оның аудармаларының негігі тақырыптары: еңбек,
адамсүйгіштік, адал достық, қарапайымдылық, үлкендерді құрметтеу, сыпайылық және
т.с.с.»[83]
болды. Алтынсариннің өзінің шығармаларында да, аудармаларында да ағартушылық
идеялары, халық мүддесі туралы қамқорлығы айқын байқалады.
Алғашқы
халық поэзиясының жинақтарын және халық оқуына арналған алғашқы кітаптарды
құрастыру бастамасы Ы. Алтынсарин еншілігінде. Торғай облысының қазақтары
Алтынсарин шығармаларында өздерінің өнегелік ақиқаттар мен озық мәдениеттің
жалпы адамзаттық идеяларын көргендігі туралы жазды. Оның жастарға айтылған
өсиеттері таза, мейірімді жүректен төгіледі және өмірдегі барлық әсемдіктен
ләззат алу, еңбек ету, білім алу ынтасын тудырады.
Алтынсариннің
жанында әрқашан одан орыс тілін үйренетін, оның шығармаларын оқитын және халық
арасына тарататын жастар болған.
«Баспадан
Алтынсариннің өлеңдері мен әңгімелерінің қазақ тілінде шығуы қазақ халқының
өміріндегі үлкен маңызы бар оқиға болды және халық оны қуана қарсы алды»[84].
Қазақ жастары Алтынсарин туралы үлкен құрметпен пікір айтты және оның қазақ
халқының эстетикалық дамуындағы еңбегін жоғары бағалады. Алтынсарин жастардың
рухани өсуіне ықпал етті және олардан қазақ даласында озық эстетикалық ойларды
таратуға қабілетті болатын қазақ зиялыларын тәрбиелегісі келді. «Орынбор
листогы» газетінде жарияланған бір мақаласында Алтынсарин еуропалық дипломаттар
қазақтарға «жақсы жауынгер, тамаша егінші және табиғатынан мал өсіруші ретінде
ғана»[85]
қарайды, – деп жазды. Алтынсарин қазақ интеллигенциясының міндеті қазақ халқын
өркениетке араластыру деп түсінді.
Жас
әрі аз қазақ зиялылары Алтынсаринді бүкіл жақсылық пен әсемдікке тәрбиелеуші
ұстаз ретінде қабылдады. «Алтынсарин мырзаның шығармалары әдебиетте бірінші
орынды алады және бірінші орында болуы тиіс, біз үшін ол Ломоносов ғана емес,
қазақ ағартушылығының тұңғыш апостолы да»[86],
– деп жазды олар.
3.
Абай Құнанбаевтың эстетикалық көзқарасы
Қазақ
халқының эстетикалық ойының шыңы қазақ жазба әдебиетінің негізін қалаушы, ұлы
ағартушы-демократ Абай Құнанбаев шығармашылығы болды. Егер Шоқан мен Ыбырайдың
эстетикалық көзқарастары осы күнге дейін ғалымдардың зерттеулерінің арнайы
тақырыбы болмаған болса, Абайдың эстетикалық көзқарастары қазақтың көрнекті
жазушылары, әдебиеттанушылары, өнертанушылары М.Әуезов, С.Мұқанов, М.Сильченко,
А.Жұбанов, М.Қаратаев, Б.Ерзакович, З.Ахметов еңбектерінде жарық көрді. Бұл
авторлардың еңбектерінде Абайдың эстетикалық көзқарастарының және ұлы орыс
революцияшыл демократтары – Белинский, Чернышевский және Добролюбов
көзқарастарының үндестігі туралы, сондай-ақ Абай өзінің көркем шығармашылығында
реалистік орыс, батыс және шығыс әдебиетін кең пайдаланғандығы туралы айтылған.
Жарық көрген Абай шығармашылығы туралы ғылыми еңбектер мен диссертацияларда оның
шеберлігі, оның поэзиясы мен прозасының қазақ әдебиеті мен өнерінің тарихи
дамуындағы рөлі мәселелері көрініс тапты.
Абайдың
философиялық мұрасын талдауға көңіл аз бөлінді. Профессор К.Бейсембиевтің «Абай
Құнанбаев дүниетанымы» атты бір ғана жұмысы бар, бұл да, автордың мойындауынша,
«әдебиеттану саласында маман болмағандықтан, ақын-ойшылдың негізгі эстетикалық
түсініктеріне қысқаша ғана тоқталуды жөн көрдім»[87],
– деп жазды ол. Сонымен, философия тұрғысынан Абайдың эстетикалық көзқарастарын
тыңғылықты зерттеген еңбектер әлі жоқ. Біз, шамамыз келгенше, бұл кемшілікті
толтыруға тырысамыз.
Абайдың
эстетикалық көзқарастары оның дүниетанымының негізгі бөлімін құрайды. Оның
шығармаларын мұқият зерттеу барысында, Абайдың көркем шығармашылыққа талдау
жасағанда оны реалистік тұрғыдан қарастырғанын көреміз. Ол даму бастауы мен өнер
мазмұны, адам өзінің шығармашылық іс-әрекеті барысында танитын, шынайы болмыс
деп санаған.
Н.Г.
Чернышевский, «ең жоғарғы сұлулық дегеніміз өнер тудырған сұлулық емес, адамның
болмыс әлемінде кездестіретін сұлулығы екндігі, ақиқат»[88]
– деп дәлелдеген. Осындай пікірді біз Абайдың қырық үшінші қара сөзінде
кездестіреміз, бұл сөзінде ол дәстүрлі біліммен қанағаттанбай, оларға сыни
қарауға шақырады. «Сыншыл ақылы бар, сараптауға қабілетті, керексізден керектіні
ажырата білетін адам, әдетте, күшті рух иесі болады. Ал кім де кім естігені мен
көргені туралы ойланбаса, ол жаңаны қабылдамақ түгілі, ескі танымдарын да
жоғалтып алады»[89].
Басқа сөздермен айтқанда, Абай адам өмірі мен оны қоршаған болмыс арасындағы
диалектикалық байланысты көрген.
Абайдық
философиялық, эстетикалық көзқарастары оның көркем шығармашылығы барысында
қалыптасқандығын және сондықтан дұрыс әрі аяқталған бүтіндей болмағандығын,
ескеруміз керек.Оны суреткер ретінде толғантқан, құбылыстардың көптеген
бағалануы озық идеялар ағымы мен жағдайлар әсерінен өзгеріп отырған, бірақ
эстетиканың негізгі мәселелеріне, мысалы, әсемдік және оның өмірмен байланысы,
қоғам өміріндегі өнердің рөлі және басқаларына оның қатынасы тұрақты
болды.
Көркем
шығармашылықты Абай өзінің педагогикалық ойлары мен халықты көркемдік
тәрбиелеудің құралы ретінде пайдаланды. Міне, сондықтан, ол өз өлеңдерінде
поэзияның қоғамдық өмірдегі рөлі мен мәні туралы, қоғамдағы ақынның орны туралы
айтты. Абай «таза» өнер теориясына қарсы болды, ол орыс ревлоюцияшыл
демократтары секілді өнерді әлеуметтік күрес құралы деп санамады. Өзінің қара
сөздерінде ол былай жазды: «Бөтегеннің тілі мен мәдениетін білу адамды сол
халықпен тең етеді, ол өзін еркін ұстайды, ал егер ол елдің қамқорлығы мен
күресін оның жүрегі қабылдаса, онда ол шетте қала алмайды»[90].
Абайға
Маркстың «Музыка ғана адам бойында музыкалық сезім тудырады; музыкалық емес
құлақ үшін ең ғажайып музыка да мәнсіз»[91],
– деген сөздері таныс емес еді. Бірақ ол Сократ пен Аристотельдің, сезім
ағзаларының көмегімен қоршаған болмыс танылады, атап айтқанда, заттар мен
өнердегі әсемдік деген ойларын дұрыс түсінді. Абай өзінің жиырма жетінші қара
сөзінде Сократ пен Аристотельдің мынадай пайымдауларын келтіреді: «Әуелі көзді
көрсін деп беріпті, егер көз жоқ болса, дүниедегі көрікті нәрселердің көркінен
қайтіп ләззат алар едік? ... Құлақ болмаса, не қаңғыр, не күңгір, дауыс, жақсы
үн, күй, ән – ешбірінен ләззат ала алмас едік»[92].
Бұл
ойын өрбіте келіп, Абай өзінің қырық үшінші сөзінде: «Ол хабарлардың ұнамдысы
ұнамды қалпымен, ұнамсызы ұнамсыз қалпымен, әрнешік өз суретімен көңілге
түседі... жан қуатыменен адам хасил қылған өнерлі күнде тексерсең, күнде асады.
Көп заман тексермесең, тауып алған өнерінің жоғалғандығын және өзіңнің ол
мезгілдегіден бір басқа адам болып кеткеніңді білмей қаласың»[93],
– деп жазды.
Байқағанымыздай,
Абай адамның эстетикалық сезімдері оның көркем шығармашылығының негізі болатынын
түсінген. Сезім ағзаларының көмегімен адам қоршаған болмысты таниды және
солардың көмегімен өзінің көркем шығармашылығын да әрқашан байытып отыруы
керек.
Абайдың
125 жасқа толуына арналған, салтанатты мәжілісте жасаған баяндамасында Ғ.
Мүсірепов: «Халық ойын жеткізетін, нағыз ақын әрқашан бүгінгі күнде болашақтың
нышандарын көреді. Ол үшін өткені, бүгінгісі және болашағы тұтас бүтінді
құрайды, қоғам дамуы мен тұлғаның қалыптасуының жалпы тізбегінің буындары
болады. Ол өз міндетін, өз заманындағы қоғам санасын уландырғанның барлығын
үзілді-кесілді жоққа шығару деп түсінеді, ең кең мағынадағы күрескер болады»[94].
Өткен
заманның көркемдік мұрасын игерудегі маңызды міндеттердің бірі қазақтың
ағартушы-демократтарының эстетикалық көзқарастарындағы, болашақпен
байланыстысын, өткенге қатысынан ажырату болып табылады. Осы тұрғыдан біз
қазақтың ағартушы-демократтарынан көптеген құнды және жаңа ұрпақтар үшін де
маңыздыны табамыз. Абайдың табиғат құбылыстары мен заттарға, сондай-ақ адамның
сезімдері мен күйзелістеріне эстетикалық қатынасының байлығы мен табиғилығы
соншалық, біз бүгінгі күнде де оны өзінің қарапайымдылығы мен адалдығы үшін,
құндылық ретінде қабылдаймыз.
Абай
поэзиясының басты тақырыбы Қазақстан табиғаты мен халық өмірі болды. Өз
шығармаларында ол бұл өмірдің ең мәнді жақтарын шынайы көрсете білді. Абай
дәстүрлі халықтық шығармашылық элементтерін кең пайдаланды, тілді дамытуы мен
байытуы, оның шығармаларын түсінікті әрі жеңіл етті. Абай шығармаларында, халық
әншілері әлі айтпаған, бірақ халық арасында өмірге деген наразылық толқуы мен
басқа жақсы өмірді көмескі аңсау түрінде болған ойлар көрініс тапты. «Халықтың
стихиялы, жете түсінбеген талаптарын саналы түрде көрсетіп, бұл үшін оның өзі,
сол кездегі орыс білімінің шыңына талпынған, Абай, жинағанын пайдаланып, ақын
жалпы мәдениеттік, жалпы тарихи маңызы бар, жалпыұлттық құндылықтарды жасады»,[95]
– деп жазды М. О. Әуезов.
Cондықтан Абайдың өнердің халықтығы туралы көзқарастары біздің
заманымызда да өз өзектілігін жоғалтқан жоқ.
Өнердің
халықтығы принципін Абай қазақ тіліне аудару үшін орыс классиктерінің
шығармаларын таңдауда ұстанды. Сондықтан аударма үшін ол ең алдымен Крылов,
Пушкин, Лермонтов шығармаларын алды. Өз аудармалары арқылы ол қазақтарды озық,
халықтық идеялармен таныстыруға тырысты. «Абай өз халқының рухани көзі болды,
және халқы үшін ойланып әрі сезініп, оған оның тарихи болашағын көрсетуімен
халықтық»[96],
– деп жазды М.О. Әуезов.
Абайдың
өлеңдері ұлттық, жоғары патриотизм рухында жазылған. Оның патриотизм сезімі
күрделі: ақын халқының ауыр жағдайын көріп күйзеледі, бірақ оның дарындылығын,
мейірімділігі мен жанының жомарттығын мақтан тұтады;
Ол
- өз халқын ғасырлық көнгіштік ұйқысынан оянуға, өз назарын озық мәдениетке, ол
арқылы – жарқын болашаққа салуға шақырады. Төменде келтірілген өлеңінде Абай
халықтың ауыр тағдарына өзінің күйінішін суреттейді және оны жақсарту үшін
күреске батыл шақырады:
«Бас-басына
би болған өңкей қиқым,
Мінеки,
бұзған жоқпа елдің сиқын?
Өздеріңді
түзелер дей алмаймын,
Өз
қолыңнан кеткен соң енді өз ырқың.
…
…
…
Оңалмай
бойда жүрсе осы қырқың,
Әр
жерде-ақ жазылмай ма, жаным, тырқың?
Қай
жеріңнен көңілге қуат қылдық,
Қыр
артылмас болған соң, мінсе қырқың?»[97].
Міне,
ақынның білімсіз, мәдениетсіз өмір мәнсіз болатындығы туралы айтқан тағы бір
өлеңі:
«Мал
да бар жан мен тән,
Ақыл,
сезім болмаса.
Тіршіліктің
несі сән,
Тереңге
бет қоймаса?
Атымды
адам қойған соң,
Қайтіп
надан болайын?
Халқым
надан болған соң,
Қайда
барып оңайын?!»[98].
Өз
шығармаларында Абай Құнанбаев өз заманындағы өмірлік оқиғалардан да, оны
қоршаған адамдардан да, заттарды және табиғат құбылыстарын тамашалаудан да,
кітаптар оқудан да алған әр түрлі әсерлерін көрсетті. Ол халықтың ауыр өмірін
және табиғат сұлуығын суреттеді, тарих беттерін бейнеледі және адамдар типін жасады, ол үшін материалды қазақ
болмысынан ғана емес, басқа халықтар өмірінен де алды. Сонымен
Абай өзінің тамаша лирикалық ақындық, жазушылық және сазгерлік шеберлігін
танытты.
Абай
өлеңдері көркем. Олар, Абайдың өзі шығарған әуендермен қосылғанда одан да көркем
болады. Мұндай өлеңдерге: «Көзімнің қарасы», «Желсіз түнде жарық ай», және т.б.
жатады. Махаббат тақырыбы Абай шығармашылығында айрықша үлкен орын алды.
Нәзіктік пен адалдық – «Ғашықтық, құмарлықпен – ол екі жол», «Қор болды жаным»,
«Айттым сәлем, қалам қас», «Ғашықтың тілі – тілсіз тіл» сияқты өлеңдердің
ерекшеліктері. Бұл өлеңдерде ақынның әсемдік пен асқақтық туралы түсінігі
көрініс тапты. Бүкіл шығыс ойшылдары сияқты, Абай да махаббатты адам сұлулығының
маңызды бір синтезделген көрінісі, ал сондықтан жақсылықтың да ең жоғарғы
көрінісі, яғни этикалық пен эстетикалықтың бірлігі деп түсінеді»[99].
Бірақ,
шығыс ақындық дәстүрлерімен тым әрлеп-әсерлеп, тағдырын болжап қоюдан айрықша
Абай махаббатты жасампаз, рухтандыратын сезім ретінде жырлайды. Ол Шығыс
ақындарының көптеген шығармаларының кемшілігі, олардың әйел сұлулығын алтынмен
және асыл тастармен «зергерлік» теңеулері деп санады.
Абайдың
махаббат лирикасында адамдардың асыл сезімдері берілген. Ол адамның таза, асқақ
махаббатын жырлады, және мұнда А.С. Пушкин мен М.Ю. Лермонтов салған жолды
ұстанды.
Абайға
дейін қазақ әдебиетінде Алтынсарин ғана табиғат құбылыстарын суреттеген. Абай
өлеңдерінде біз алғашқы рет табиғаттағы әсемдіктің ауылдың тұрмысының шынайы
суреттерімен, көшпелі өмір салтындағы барлық шаруашылықпен үйлесімін
көреміз.
Міне,
қалай Абай күнделікті өмірді – қазақ даласындағы кеш мезгілін
жырлайды:
«Желсіз
түнде жарық ай
Сәулесі
суда дірілдеп,
Ауылдың
жаны – терең сай,
Тасыған
өзен күрілдеп.
Қалың
ағаш жапырағы,
Сыбырласып
өзді-өзі.
Көрінбей
жердің топырағы,
Құлпырған
жасыл жер жүзі.
. . .
Келмеп
пе едің жол тасып
Жолығуға
аулаққа?
. . .
Дем
ала алмай дамыл қып,
Елең
қағып, бос шошып»[100].
Дамыған
әсемдік сезімі бар, Абай сұлулықты, алғашқыда көзге түспейтін жерде де таба
алатын. Жаңбырлы күздің өзі де оның жанын баурайтын және шабытын оятатын. Ол
берген сурет, көз алдыңа келе қалады. Өзіңіз көз
жеткізіңіз:
«Сұр
бұлт түсі суық қаптайды аспан,
Күз
болып дымқыл тұман жерді басқан.
Білмеймін
тойғаны ма, тоңғаны ма,
Жылқы
ойнап, бие қашқан, тай жарысқан?
Жасыл
шөп бәйшешек жоқ бұрынғыдай,
Жастар
күлмес, жүгірмес бала шулай.
Қайыршы
шал кемпірдей түсі кетіп
Жапырағынан
айрылған ағаш, қурай.
. . .
Қаз,
тырна қатарланып қайтса бермен,
Астында
ақ шомшы жүр, ол-бір керуен.
Қай
ауылды көрсең де, жабырқаңқы,
Күлкі-ойын
көрінбейді, сейіл-серуен»[101].
Қазақтардың
сол кездегі әлеуметтік жағдайы да Абай өлеңдерінде айқын көрініс тапты. Мысалы,
ол қысты суреттейді. Бұл мезгілде көшпелі өмірі қиындайды. Қазақтардың ең
негізгі өмір сүру амалы – малды қалай сақтайсың?
«Қар
тепкенге қажымас қайран жылқы
Титығы
құруына аз-ақ қалды.
Қыспен
бірге тұмсығын салды қасқыр.
Малшыларым,
қор қылма итке малды.
Соныға
малды жайып, күзетіңдер,
Ұйқы
өлтірмес, қайрат қыл, бұз қамалды[102].
Абай
қоғам өміріндегі ақынның рөлі мен орнын, поэзия міндетін жоғары бағалаған. Өзіне
тән мақтанышпен Абай қазақ поэзиясының керемет сұлулығын, оның адамның рухани
дамуындағы мәнін атап кеткен өлеңдері: «Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы»,
«Адамның кейбір кездері», «Базарға қарап тұрсам, әркім барар», «Мен жазбаймын
өлеңді ермек үшін», «Біреудің кісісі өлсе, қаралы – ол».
Мысалы,
Абайдың ақын парызы туралы айтқан пікірлерінің бірін
келтірейік:
«Әділет
пен ақылға
Сынатып
көрген-білгенін,
Білдірер
алыс, жақынға
Солардың
сөйле дегенін.
Ызалы
жүрек, долы қол,
Улы
сия, ащы тіл
Не
жазып кетсе, жайы сол ... »[103].
Абайдың
ақынның қоғамдық рөлі мен орны туралы ойлары А.С. Пушкиннің, М.Ю. Лермонтовтың
ойларына үндес. Міне, сондықтан ол ана тіліне Пушкин мен Лермонтовтың осы
тақырыпта жазған өлеңдерін аударды. Мысалы, «Адамның кейбір кездері» атты өлеңі
өзінің негізгі бөлігінде М. Ю.Лермонтовтың «Журналист, оқырман және жазушы»
өлеңдерінен еркін шығармашылық аударма болып табылады. Абай бұл шығармасында
Лермонтовтың негізгі ойын таба білді.
Абай
пікірінше, кім халқының барлық рухани талаптарын тани білсе және оның
ағартушылыққа көмек көрсетсе – сол нағыз ақын. Адамға кез келген поэтикалық
шығарма емес мазмұны жағынан шыншыл және жоғары көркемдік формадағы шығарма ғана
эстетикалық ләззат береді.
Бұл
ойын Абай өзінің «Өлең – сөздің патшасы...» өлеңінде
айтады:
«Өлең
сөздің патшасы, сөз сарасы
Қиыннан
қиыстырар ер данасы.
Тілге
жеңіл, жүрекке жылы тиіп,
Теп-тегіс
жұмыр келсін айналасы.
Бөтен
сөзбен былғанса сөз сарасы,
Ол
– ақынның білімсіз бишарасы.
Айтушы
мен тыңдаушы көбі – надан,
Бұл
жұрттың сөз танымас бір парасы»[104].
Ақындық
шығармашылықты жоғары бағалай отырып, Абай ақындарды өзінің жоғары атағын мақтан
тұтуға және байлардың көңілін аулау үшін дарынын текке шашпай, халқына қызмет
етуге шақырды.
«Мен
жазбаймын өлеңді ермек үшін,
Жоқ-барды,
ертегіні термек үшін.
Көкірегі
сезімді, тілі орамды,
Жаздым
үлгі жастарға бермек үшін.
Бұл
сөзді тасыр ұқпас, талапты ұғар.
Көңілінің
көзі ашық, сергек үшін.
. . . . .
.
Өлеңі
бар, өнерлі інім, сізге
Жалынамын,
мұндай сөз айтпа бізге.
Өзге
түгіл өзіңе пайдасы жоқ
Есіл
өнер қор болып кетер түзуге,
Сәнқой,
даңғой, ойнасшы, керім-кербез
Қанша
қызық болады өзіңізге?»[105].
. . .
. . .
Өлең
деген - әр сөздің ұнасымы,
Сөз
қосарлық, орайлы жарасымы.
Сөзі
тәтті, мағынасы түзу келсе,
Оған
кімнің ұнасар таласуы?
. . .
. . .
Сый
дәметпе, берсе алма, еш адамнан,
Нең
кетеді жақсы өлең сөз айтқаннан?
Сүйенерлік
адамды құрмет қыл,
Аулақ
бол әнін сатып нәрсе алғаннан»[106].
Абай
жоғары дәрежелі көркем туындыларды шығару және халыққа қызмет ету туралы
ойламайтын, жеңіл табыс табуға ғана талпынатын, көркемдік дәрежесі нашар және
идеялық мазмұны жоқ шығармалар жазатын ақындарды қатал сынға
алған.
Олар
туралы Абай былай жазды:
«Қобыз
бен домбыра алып, топта сарнап,
Мақтау
өлең айтыпты әркімге арнап.
Әр
елден өлеңменен қайыр тілеп,
Кетірген
сөз кәдірін жыртты шарлап.
Мал
үшін тілін безеп, жанын жолдап,
Мал
сұрап біреуді алдап, біреуді арбап,
Жат
елде қайыршылық қылып жүріп,
Өз
елін бай деп мақтап құдай қорғап.
Қайда
бай мақтаншаққа барған таңдап,
Жиса
да бай болмапты, қанша малды ап.
Былжырақ
көрінеді соларды аңдап»[107].
Адамның
эстетикалық дамуындағы поэзияның рөлі мен мәнін атап өтіп, Абай сондай-ақ көркем
шығармаларды тыңдаушылар мен оқырмандардың рөлін де көрсетеді. Олардың шынайы
көркем құндылықтарды барлық нашар, идеясыздан ажырата алу қабілеті болу керек,
сонда ғана олар поэзиядан нағыз ләззат алады деп санады ол. Абай бұл туралы
былай деп жазады:
«Ұйықтап
жатқан жүректі ән оятар,
Үннің
тәтті оралған мәні оятар,
Кейі
зауық, кейі мұң дертін қозғап,
Жас
балаша көңілді жақсы уатар.
Адам
аз мұны біліп ән саларлық,
Тыңдаушы
да аз, ол әнмен бәһра аларлық.
Мұңмен
шыққан, оралған тәтті күйге
Жылы
жүрек қайда бар қозғаларлық?
Көбінесе
ән басы келеді ащы,
«Кел
тыңда!» деп өзгеге болар басшы.
Керім
толғап, тауысар қаңғыр-күңгір.
Сол
жеріне ойыңмен араласшы»[108].
Халықтың
эстетикалық талғамын қалыптастыра алатын құрал поэзия деп санады Абай. Поэзия
адамдарға шындыққа жол көрсетуге қабілетті деп сенген ол:
«Білімдіден
шыққан сөз
Талаптыға
болсын кез
Нұрын,
сырын көруге
Көкірегінде
болсын көз
Жүрегі
– айна, көңілі – ояу,
Сөз
тыңдамас ол баяу.
Өз
өнері тұр таяу,
Ұқпасын
ба сөзді тез»[109].
Абай
шығармаларында өнердегі форма мен мазмұнның өзара қатынасы мәселелері де өз
көрінісін тапқан. Абай ақындардың форма мен мазмұн бірлігін сақтауы қажеттігін
атап өткен, сондай-ақ шығарманың идеялық мазмұнын да жоғары бағалаған. Абай
пікірінше, идеялық жағынан алтын мазмұн поэзияда көркем сұлулықпен үйлесім
тапқан жағдайда ғана, ол адамға білім де, эстетикалық ләззат та әкеледі.
«Өлеңге
әркімнің-ақ бар таласы,
Сонда
да солардың бар таңдамасы.
Іші
алтын, сырты күміс сөз жақсысын
Қазақтың
келістірер қай баласы?»[110].
Абайдың
өзі қазақ поэзиясын жаңа мазмұнмен ғана емес, жаңа формамен де байытты. Сөйтіп
ол қазақ эстетикалық мәдениетіне елеулі үлес қосты.
Абай
өз шығармаларында әсемдік, сұлулық, талғам, эстетикалық сезім ұғымдарына арнайы талдау
жасамайды, бұл ұғымдардың мазмұнына қатысты пікірлерді ақынның түрлі өлеңдерінде
табамыз. Мысалы, төменде берілген өлеңде ол эстетикалық сезімді дамыту
қажеттілігі туралы айтады:
«Ақыл, қайрат, жүректі бірдей
ұста,
Сонда
толық боласың елден бөлек.
Жеке-жеке
біреуі жартпайды,
Жол
да жоқ жарыместі «жақсы» демек.
Ақыл
да, ашу да жоқ, күлкі де жоқ,
Тулап
қайнап бір жүрек қылады әлек.
Біреуінің
күні жоқ біреуінсіз,
Ғылым
сол үшеуінің жөнін білмек»[111].
Абай
адамда эстетикалық сезімнің қалыптасуының жолын көрсетуге тырысады. Мысалы,
өзінің қара сөздерінің бірінде ол былай деп жазды: «Жас бала ... не көрсе соған
талпынып, жалтыр-жұлтыр еткен болса, оған қызығып, аузына салып, дәмін татып
қарап..., сырнай-керней болса даусына ұмтылып, көзі көрген, құлағы естігеннің
бәрін сұрап, тыныштық көрмейді»[112].
Адамның
эстетикалық сезімін дамыту үшін, оны көркем шығармашылыққа баулу қажет. Бұл
қажеттілікті өтеу үшін, адам өмірдегі барлық әсемдікке талпынады: «Кімді-кім
сырттан естіп білу, көріп білу секілді нәрселерді көбейтіп алса, ол – көп жиғаны
бар адам: сынап, орындысын, орынсызын – бәрін де бағанағы жиған нәрселерінен
есеп қылып, қарап табады. Бұлай етіп бұл харекетке түсінген адамды ақылды
дейміз»[113].
Өз
шығармаларында Абай адам сұлулығын былай суреттейді: «Адамды оның ақылы,
білімдарлығы, абыройы мен әсерлігі сұлу етеді. Басқа түк те емес»[114].
Басқа
жерінде де ол: «Адам құндылығы оны нашар адамдармен емес, ең жақсыларының
жақсысымен салыстырғанда анықталады»[115],
– дейді.
Абай
шығармаларында алғашқы рет өнер адамның эстетикалық дамуының құралы ретінде
көрсетілген. Міне, ол қазақ даласында кең тараған көркем шығармашылық түрі –
әннің ықпалымен адамда эстетикалық сезімдердің қалыптасуын былай
суреттейді:
«Туғанда
дүние есігін ашады өлең,
Өлеңмен
жер қойнына кірер денең.
Өмірдегі
қызығың бәрі өлеңмен,
Ойлансаңшы
бос қақпай елең-селең.
Өлеңді
айтпақ түгіл, ұға алмайсын.
Айтсаң
да, үддасынан шыға алмайсың.
Сен
білмейді екен деп айтпасын ба,
Негі
мұнша сіресіп құп алмайсың?
. . .
. . .
Қарны
тоқ қаса надан ұқпас сөзді,
Сөзді
ұғар, көкірегі болса көзді
Қадірін
жақсы сөздің білер жанға
Таппай
айтпа оған да айтар кезді»[116].
Абай
болашақ алдындағы өзінің ақын ретінде жауапкершілігін айқын білген, бірақ қазақ
қоғамындағы рулық-феодальдық қатынастар жағдайындағы өзінің күресінің бүкіл
қиындығын да түсінген. Келер ұрпаққа арналған сөздерінде, сол уақытта оған
күресу қандай қиын болғанын түсініп, ол туралы қатал пікір айтпауын
сұрады:
«Жүрегіңнің
түбіне терең бойла,
Мен
бір жұмбақ адаммын, оны да ойла.
Соқтықпалы, соқпақсыз жерде өстім
Мыңмен
жалғыз алыстым, кінә қойма!»[117].
Өз
халқының мәдени дамуының қажеттілігін түсінген Абай, әр кез өзінің жанына дарынды ақындарды,
әншілерді, әңгімешілерді жинаған, олар оның әңгімелерін есте сақтап, естігенін
халық арасында таратуға қабілетті еді. Революцияға дейінгі қазақ әдебиетін
зерттеушілердің көбі осындай дарынды әңгімешілердің бірі деп Баймағамбетті
атайды. Тыңдаушыларға кітап мазмұнын айтпас бұрын, ол тиянақты дайындалған:
тыңдаушыларға әсерлі болуы мақсатында барынша мәнерлікке қол жеткізу үшін мимикасын,
дене қимылын меңгерген.
Осындай
әңгімешілердің эстетикалық көзқарастары мен талғамдарының қалыптасуына ықпал
етіп, Абай олардың көмегімен қазақ даласында өзінің шығармаларын таратып ғана
қоймай, сондай-ақ орыс және батыс классиктерінің де шығармаларын таратты. Нақ
осы жолмен қазақтар Александр Дюманың «Үш ноян», «Генрих Новаррский» атты
шығармаларымен, Конан-Дойльдің «Шерлок Холмс жазбаларымен», Лермонтов
поэмаларымен, Пушкиннің өлеңдерімен, шығыстың «Шах-наме», «Ләйлә-Мәжнүн», «Мың
бір түн» поэмаларымен танысты. Сонымен, Абай әңгімешілер мен ақындардың
эстетикалық дамуына көмектесіп ғана қоймай халықтың қалың бұқарасының да
эстетикалық көзқарастары мен талғамдарының қалыптасуына қызмет
етті.
Абай
шығармашылығы, халық ауыз әдебиеті тудырған рухани құндылықтардың дамуы мен
жалғасы болып, Қазақстанның тамаша ақындары мен жазушыларының шығармашылығы үшін
жандандыратын қайнар бұлақ болды. Абай поэзиясы оның ізбасарлары С. Көбеев, С.
Торайғыров, С. Дөнентаев және басқалардың шығармашылығында өз жалғасын
тапты.
Оның
шығармашылығының таусылмас бұлағынан міне жарты ғасырдан астам уақыт өтсе де,
ғалымдар да, өнер қайраткерлері де нәр алады. Өзінің ақындық шығармашылығы мен
эстетикалық көзқарастарымен Абай өзіне көптеген оқырмандарды, Қазақстанда ғана
емес, бүкіл жер бетінде тапты. Абайдың үйлесімділікке толы өлеңмен берілген
ғажайып поэтикалық образдары, оқырмандары мен тыңдаушыларында эстетикалық
сезімді дамытады әрі тәрбиелейді, олардың өнегелікке және барлық жақсылық пен
әсемдікке ұмтылысын оятады. Абайдың эстетикалық көзқарастары оның этикалық
көзқарастарымен тығыз байланыста, сондықтан оның шығармалары адамға өмірдегі
сұлулық туралы ғана емес, жоғары өнегелік туралы да мағлұмат
береді.