&13. Дүниені эстетикалық тану және

эстетикалық сана-сезім.

 

Адам  қоғамда өмір сүргендіктен, әлеметтік қатынастар жемісі болғандықтан өзінің материалдық және рухани қажеттілігін тек қана өзге адамдармен іс-әрекет, қарым-қатынаста ғана қанағаттандыра алада және осы жағдайда ғана өзін жеке адам дәрежесінде сезінеді. Адам қоғамнан өзін бағалауда психологиялық жайлылық күтеді.

Эстетика адамның дүниені эстетикалық тануы, меңгеру зандылықтарын, сонымен қатар осы танудың ерекше бір формасы - өнердің мәні, даму заңдары, қоғамдық - өзгертушілік ролін зерттейтін ғылым.

Дүниені эстетикалық танудың екі жағы бар: объективті эстетикалық және субъективті эстетикалық.

Объективтік жағы дегеніміз табиғат пен қоғамды өзгерту барысындағы ақикат қатынас, яғни эстетикалық қызмет.

Субъективтік жағы осы эстетикалық қызмет барысында және соның жемістерінің негізінде пайда болатын эстетикалық сезімдер мен қажеттіліктерді бағалаулар талғамды және идеалды қамтитын эстетикалық сана.

Эстетикалық сана-сезім – адамның дүниеге деген эстетикалық қатынасының субъективтік жағы. Ол қоғамдық сана-сезімнің бір бөлігі болып табылады.  Осы эстетикалық ой-жүйені, жалпы қауымдық - әлеуметтік санаға жатыстырсақ, ол қазіргі барлық қоғамдық жаңалықтарға: саяси сана сезім, діни бағыттағы сана, дүние тану саласындағы түсінік т.б. Жалпы алғанда олар үшін барлық қоғамдық тіршіліктегі болып жатқан қозғалыс өмір.  Өзіне сол тіршілікте қызығушылық бар екенін сезінеді, солай бола тұра ол қайбір сәт болмасын өзіндік көзқараста қалатынын біледі.

Көптеген археологиялық, этнографиялық, тарихи және мәдени саланың зерттеу жұмыстарына жалпылама қорытындылары көрсеткеніндей эстетикалық санасыз өріс алуы – тарауы дүниеде алғашқы адам баласы пайда болудан басталатын сияқты. Өмірдебелгілі болғандай эстетикалық түсінік өмірде қызығушылық-жақтаушылық сезіммен бірге келген көрінеді. Солай болсада, ол діни түсінікке жол береді. Қоғамдық сана-сезім алғашқы кезде   тұтастай сипатта болды. Өркендеу саласындағы төменгі дәрежедегі атқарушы күштің өзіне сәйкес ахуалы да төмен болған. Қоғамдық сана-сезім өзінің қазіргі тарам-тарам түрлерімен өмір деген ұзақ жолдағы тарихи дамудың ақыры сияқты болып келеді.

Эстетикалық сезім негізінен өзінің әлеуметтік психологиялық жүйесінде жоғары сатыдағы қоғамдық тұрмыс-тіршілік саласынан кейін қалып отырады. Мысалы, саяси тұрғыдан қарағанда жоғары сатыдағы кейбір жекелеген адамдар өзінің жалпы түсінігі төмендеу, эстетикалық талғамы нашарлау екенін көрсетеді. Эстетикалық сана - қоғамдық тұрмысты көрсетеді, солай бола тұра оған кері әсерін де тигізеді, былайша айтқанда қоғам өмірінде зор рөл атқарады. Эстетикалық сананың қоғамға әсері нақты түрде болып отырады. Қоғамдағы қандай бір нәрсе болмасын оның кез келген салаларда эстетикалық талғам не көзқарас ықпалы болмай қоймайды. Осы эстетикалық сананың әсерін саясат саласы, дін жолы,  философия т.б. барлық уақытта сезініп отырады. Эстетикалық қозғалыстың әсерінен  эстетикалық сана-сезім туындайды. Эстетикалық сана мен көркемдік сезім де бір-біріне жақын тұрған сала. Қоғамдық эстетикалық сана  барлық уақытта қоғаммен бірге жаңарып, дамып отырады. Адам өмірге келісімен қоғамдық даму арқасында дайын боп, орын алып отырған эстетикалық сезім, салт-дәстүр, қалыптасу, әдет т.б. сияқты жүйелерді өзіне қабылдай бастайды. Жеке дара эстетикалық сезім барлық уақытта жалпы қоғамдық сана-сезімнен бастау алады. Екінші бір жағынан қоғамдық эстетикалық сезім, жекелеген адамдардың зор жігері мен  талаптылығынан да дамиды, бұл тек өте білімпаз  жеке дара адам ғана емес, мыңдаған, миллиондағандарға да тән. Көптеген ғасырлар бойында адамзат баласы нақтылы бір салада құнды божамдар жасап келеді, ол болжамдар ұрпақтан-ұрпаққа әр салаға қарай дамыған,  жаңарған түрде жетіп отырады.

Эстетикалық сананың қоғамдық және тұлғалық бір-бірінен айырмашылығы оны алып жүрушіден. Қоғамдық бөлімін алып жүруші – ол халық. Жеке тұлғада ол әрине жеке бір адам болады. Оларды бір-бірінен теориялық жолмен талдау жасап анықтауға болады.

Қоғамдық эстетикалық сана дегеніміз: ол күрделі құрылымдағы динамикалық жүйені көрсетеді. Ол бірқатар элементтерден құралады. Олар бір-бірімен байланыста, кейде біртұтас болып тұрады. Эстетикалық түсініктің негізі және ең тұрақты бөлімдері (элементі) болып: эстетикалық сезіну, эстетикалық талғамдылық, көзқарас, теория т.б. жатады. Осылардың барлығыда бір-бірімен тығыз қатынаста, бір-біріне сіңісіп отырады.

Эстетикалық сезім. Сезім дегеніміз сананың ажырамас бір жағы бола тұра, эстетикалық салада ерекше рөл атқарады, оны жандандырады. Сезім, психикалық өмірдің қайсыбір түрлері болмасын шындыққа қалай әсер етсе, сезім солай  әсер етеді. Сезімдегі кейбір артықшылықтар: сезініп білу, алаңдаушылық және баға беру. Сезім барлық уақытта адамның бір нәрсеге қанағаттану не керісінше қанағаттанбауы кезінде пайда болады.

Эстетикалық сезімдер мен толғаныстар екі түрлі болады: теріс, жағымсыз және дұрыс оқ.

Әлемді эстетикалық игеру процесін адам бойында эстетикалық сезімдер мен толғаныстар тудырады. Бұл жан құбылысы жағымды және жағымсыз болуы мүмкін.

Өмірдің сиықсыз, тұрпатсыз, опасыз жақтары адам бойында жиркеніш сезім тудырады.

Эстетикалық сезімнің әлеуметтік жағы да бар, ол қоғамда пайда болып, қоғамда дамып отырады. Эстетикалық сезім мыңдаған жылдар бойында дамып келеді. Оның қалыптасуы адам баласының еңбек ету жолында табиғат ерекшеліктерін меңгеру жолында ондағы әдемілікті, дәлдік пен тепе-теңдікті, тұтастықты т.б. біліп сезінді. Жалпы айтқанда эстетикалық сезім адамның ішкі жан дүниесінің бір бөлімі болып табылады. Оның негізгі маңызы адам өмірінің бүкіл тіршілік барысында дамып, ашылып отырады. Эстетикалық сезімнің күрделі де тұрақты саласына - әдемілік сезімі, қайғылық сезімі, қуаныш сезімі т.б. жатады. Осылардың ортасында әдемілікті сезіну – ол адам өміріндегі әдемілікті сол күйінде қабылдау, оған қуану, рахаттану т.б. жатады.

Эстетикалық сезім, бір нәрсеге қайғыру, алаң болу сәттермен бірге болып отырады. Ол барлық кездерде “субъект” пен “объективті” бірге болады. Өмірде эстетикалық сезіммен кейбір сәттердегі қайғыға беріліп, қиналу кездері бірге, байланысты болып келеді. Бұл сәттің - яғни эстетикалық алаңдау, қайғыру сияқты кездерінің соңы. Эстетикалық қанағаттану (наслаждение) мен аяқталады. Сонымен эстетикалық сезім тәрбиелік ағыммен бірге қалыптасуға тиісті. Оған жас нәрестенің тәрбие алып, өсу жолдары мысал бола алады.