&26. Мәнерлеу өнері.

 

         Осы өнер саласына баға беруді біз қайсыбір қолөнер саласы бойымен қараймыз, себебі ол осы бейнелеу өнерінің саласымен біртұтас жақын болып келеді. Бұл өнер түрінің бір ерекшелігі, ол заттың не сол бір тұлғаның өз арналымынан ешқандай да ажырамас, бірлестігінде.

         Осы сәндік қолөнер саласы ерте заманнан келе жатқан өнер саласы болса керек, олар еңбекпен тікелей байланыста. Ең басты нәрсе сол, олар тұрмыстық саламен біртұтас – бірге. Осы сөз етіп отырған сәндік қолөнер саласы өнердің ең алғашқы бастауы деп айтуға болады. Д е к о р – термині – сәнділік, безендіру деген ұғымды білдіреді. Жалпы өмірде ол бір затты түр-түсін безендіріп, әдемілеп көрсету сияқты ұғым. Қайсы бір зат болмасын осы сәнділік арқылы жағымды көрініске келеді.

         Осы сәндік өнер түрімен тығыз байланыста келе жатқан өнердің бір түрі - ө р н е к (орнамент). Оның көркемөнер саласында алар орны ерекше. Қайсыбір болмасын заттай ескерткіштердегі белгілер – орнаменттер - үлкен маңызы бар нәрсе. Бұл өнер түрінің өзінің ұзақ жылдардағы тарихи жолында бүкіл мұсылман әдебиетінде оның мәдениетінде, негізінен алғанда ортаазиялық аймақтағы жалпы жетістігі. Эстетикалық түсінікте осы кездердегі дизайн түрлерінің әсері жақсы баға алады. Мәнерлеу қолөнер саласы көп жақты, ол өзінің арналымына қарай да бөліне береді: үй жиһазы, ыдыс-аяқ, киім т.б. ал оған қолданатын заттар: тас, сүйек, әйнек, металл т.б. Өңдеу түрлері: ою, кителеп тігу, тоқу т.б. жолдары бар. Өнердің бұл саласында әсіресе халық шеберлігі басым. Барлық өнер түрлерінің ішінде көрнекті орында а р х и т е к т у р а – ол дами беретін, жалғастырмалы өнер саласы.

         Сәулет өнерінде - өнер не болмаса өнер емес деген ұғым болмайды. Өмірде ол әлеуметтік жағынан алып қарағанда екі жағына: материалдық жағы мен ой-өрісі түрлеріне жатады. Оның сөз жоқ көркемдік жағы да бар.

         Мысалы: заманнан келе жатқан қайсыбір болмасын ғимаратқа қарап тұрып, біз тас парақтардың бетін ақтарып, оқып тұрғандай сезімде боламыз. Адам сол сәтте сонау осы көне ескерткіш салынған заманда тұрғандай сезінеді. Египет пирамидалары сол дәуірдегі адам еңбегі, сол  ғимараттардың сырт жобалары мен оның  қаншама үлкен жобасы, олардың өте қатаң түрде сақтаған өлшемдік түрлері. Шығыс еліндегі сол заманның билеуші таптарының іс-қимылы т.б. бәрінен хабардар етеді. Фараондар салған грек Акрополы да осының дәлелі. Аспанмен таласқан Готикалық соборлардың соншалықты биіктігі, оны сонау кезіндегі адамдарды жұмсау ортағасырдағы қатаң феодалдық тәртіпті көрсетеді. Жалпы халық санасындағы діни сенімнің күштілігін көрсетеді. Бұхара мен Самархандағы көне ескерткіштер де осыған мысал болады. Регистан, Бибі ханым, Шахи Зинда, Гур Эмир қазіргі заманда да теңдесі жоқ ескерткіштер. Сонымен сәулет өнері әр кезде сол өз кезеңіндегі бар шындықты көрсете алатын, сол дәірдің бар тыныс тіршілігі мен мәдени өмірінен хабар беретін өнер. Өзінің мыңдаған жылдар бойғы  өмірінде осы сәулет өнері өзіне тән айрықша тіл игеріп алған, оның ең негізгі өзіне лайықты кеңістікті игеру, осы кеңістікті  игеруде сәулет өнері басқа өнер түрлерінен алда болады.

         Сәулет өнерінде көркем тіл тарихи жағынан ауысып отырады. Ол ретіне қарай сол кездегі әлеуметтік және эстетикалық жағдайларға қрарай болып отыратын өзгерістер.

         Мәнерлеу өнерінде айрықша орында м у з ы к а  тұрады. Музыка да сол сәулет өнері сияқты шындықты сол қалпында жеткізеді, бірақ оның сол сәулет өнерінен айырмашылығы, онда кеңістік не заттылық деген болмайды.

         Музыка жалпы алғанда көруге емес,  негізінен тыңдауға, дыбыстай қабылдауға арналған. Оның бір ерекшелігі адамда да, қоршаған ортадағы сол шындық қалыпта да музыканы түсіну бірдей емес. Біріншіден, ол адамның ішкі жан дүниесіне әсер етеді, оның көңіл-күйін көтереді. Қорыта айтқанда музыка адамға көрініспен емес, сезімдік салада әсер ететін өнер түрі. Ол адамның барлық сезімдік күйіне әсер етеді. Оның күрделі әлеуметтік жағдайға да әсері бар, ол  біріншіден моральдық сезім (махаббат, жеккөрушілік, көкіректік, қорқыныш).

         Эстетикалық сезім (табиғат әсемдігін сүйсіну сезімі, комикалық-трагедиялық сезімдер т.б.). Музыканың тағы бір ерекшелігі адам көңіл күйін көрсете білуі. Ол адам жанын,  оның бар саладағы сезім, ахуалын сол қалпында бере алады, ұлттық ерекшеліктерді де көрсетеді. Бетховен, Биза, Бермюза, Мусоргский, Сибелиус, Рахманиновтар музыкасынан қайсыбір халықтың мінез-құлқы, мәдениеті туралы біле аламыз. Музыка да өнердің басқа түрлері сияқты әлеуметтік құбылыс. Оған өмірде болып жататын барша көріністер тән. Сондықтан ол: эпикалық, драмалық, лирикалық түрде бола береді. Әсіресе лирикаға басымдығы бар. Музыка алғашқы кезде өлең, би түрлерімен тығыз байланыста болса, келе бере өзіндік салаға түсті. Музыка мәнеріндегі негізгі бір ерекшелік ол – интонация. Ол адам сөздеріндегі мәнерлі сәттерге жақын келеді. Тағы бір қажетті түрі – мелодия - әуен. Д.Шостакович айтқандай: “Әуен музыкалық шығарманың жаны” – деген. Шын мәнінде де осы әуен-саз болмаса музыкада да мәнділік болмайды.

         Музаклық өнердегі біршама кең тараған жанр: симфония, оратория және камерлі-вокалдық, камерлі-аспаптық жанрлар болып келеді. Бұлар да тұрмыстың ыңғайлы жағына қарай қолдану түрі де бар. Мысалы: камералық жанрлар: валье, романс, дуэт, трио, ансамбльдер т.б. Музыка орындаушылық өнер түріне жатады. Осы орындау арқылы өмірге келеді. Кей жағдайда оны басқа өнер түрімен жалғастыра отырып қолданады. Мысалы: драмалық спектакльдер, кино т.б. салада. Музыка  қоғамда маңызды әлеуметтік қызмет атқарады. Ол адам тұрмысындағы барлық жағдайға қатысады. Адам тәрбиесі саласында да оның зор орны бар. Көпшілік түрде қолдануға хореография, би өнері – ерте заманнан келе жатқан түрлері. Хореография – музыкамен ғана емес, ол театрмен де тығыз байланысты. Музыка мен бидің арасы да  осы сияқты байланыста. Өнердің бұл түрінде мәнерлеу жағы орын алады. Оны енгізуге – пантомима әсер етеді. Осы пантомима - әсерлі қимылдардың өзі өнердің бір түрі. Қазіргі кезде хореография – бір-бірінен айырмашылықтары бар бола тұра өзара байланыста болатын өнер түрлерінің біртұтас байланыста болуы: халық билері, сценалық эстрада мен балет, акробатика, ритмдік-пантомималық көрініс түрлері. Хореографиялық өнердің ең жоғарғы түрі – б а л е т. Онда осы саланың барлық түрі болады. Балет негізінен алып қарағанда осы хореография түрі сценалық өнер. Ол көркемдік жинақтың ең бір күрделі түрі десе де болады.

         Балет адамға үлкен рухани – сезімдік әсер етеді, өнердің басқа да түрлерін қоса атқаруымен музыка мен би түрлерін барынша әсерлі етіп орындаудың үлкен мәні бар.