І-БӨЛІМ. ЭСТЕТИКАЛЫҚ ОЙДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ

 

&1. Кіріспе. Эстетика пәні.

 

         Қайсыбір болмасын ғылым саласының негізін анықтау, алдымен, оның пәндік негізін білуден басталады. Кез келген ғылымның осы пәндік негізін анықтау – ол осы ғылым саласының қайсыбір жүйе мен айналысатынын анықтау.

         “Эстетика” атауын білімнің дамуында ғылыми денгейге көтерген алғаш рет неміс философы Баум Гартен (1714 –1762 ж ж)болатын .

Ол өзінің “эстетика“ деп атаған кітабының негізін  гректің “ЕСТЕЗИС”- “сезіну” немесе “сезімдіқ қабылдау” деген түсінік береді .Баум Гартен адам өміріндегі уақытты үш кезенге бөледі: ол ақыл, ерік-жігер және сезім . Осындағы ақыл саласын ертеден бері зерттеп келе жатқан ғылым саласы - логика (грек сөзі логос) ерік – этика (этос). Бауман Гартеннің пайымдауынша сезіну саласын зерттеу, білу үшін арнайы ғылыми сала керек ол -эстетика. Осы эстетика сөздігін Баум Гартен бірінші болып енгізгенмен, эстетика туралы ой бұдан 2500 ж. бұрын бастау алған. Бірақ Баум Гартеннің айрықша енбегі ол “эстетика” сөздігін енгізу арқылы осы ғылымның философиялық жобада дамуын толықтырды. Эстетика саласын анықтауда жалпы қоғамдық, әлеуметтік көзқараста іртүрлі жағдайда болды. Осыған қарамастан оның негізгі екі саласы байқалады.

         Оның біріншісін жақтаушылар жағы эстетиканы тамаша ғылым саласы “философия қандай болса, ол да солай” дейді. Бұл  бірнеше ғасырлар бойы қалыптасып келе жатқан ой болса керек. Олай дейтініміз өмірдегі кездесіп жатқан талай тамаша істер, ойлар, барлық уақытта сол өз заманындағы ойшылдар мен ғалымдардың осы эстетика саласымен айналысушылардың көз алдында, бақылауында болып келген. Осыншалықта әдемілік пен жақсылықты бірге қамти отырып ол өмірдегі өте көлемді әрі санқырлы эстетикалық құндылықты толығымен қамти алмайды. Себебі осы эстетика саласы өмірдегі барлық уақытта кездесіп отыратын – бірқалыпта, небір биіктікті, кейбір қайғылы сәттерді, немесе күлкілі кезеңді – барлығын өзінде сақтайды. Екінші жағы да тарихи тамыры тереңде жатқан сала болып табылады. Эстетиканың осы екінші саласы – ол өнер саласы, оның жалпы заңдары. Оның ең бір ерекшелігі, ол алдымен табиғат жетістіктерін, өнердің жалпы табиғи құндылығын алға қояды. Солай бола тұра бұл саладан өзінің біржақтылығымен бірқатар қиыншылықтарға кездесуде. Бұл жағдай осы біздің заманымызда айқынырақ сезіліп отыр. Олай дейтініміз қазіргі кездегі эстетикалық фактор адам баласының осы өмірдегі күнделікті қажеттігі - әлеуметтік күн көріс жағы мен саяси өміріне де зор әсеріболып отыр. Мысалы: адамдар өздері ойлап тауып отырған дизайн т.б. өнер слалары жатады. Біздің әдебиет саласы эстетиканы түсінуде: оны “Эстетикалық қатынас” немесе “Шындықты эстетика жолымен меңгеру” сияқты түсініктер туындайды, сағыда сол сияқты “Эстетикалық сезіну”, “Эстетикалық білімділік” т.б. Бұлардың барлығы да  бір-бірімен тығыз байланысты болғанымен ішінде ең жақыны – “шындықты эстетикалық жолмен меңгеру” болып табылады. Жоғарыда көрсетілген жолдардың барлығы да осы салаға қосылады. Дегенменде осылай анықтаудың өзі дежеткілікті түрде бола бермейді. Мысалы: физика ғылымында физикалық форманың заңдылығын, кеңістіктегі қозғалыстарды анықтайды. Эстетика ғылымының негізінде заттың сол нақты табиғи құрылымын анықтайды. Ол философиялық жүйедегі ғылым. Сондықтанда ол белгілі бір деңгейде адам баласының өз айналасындағы шындыққа қатынасын білдіреді. Жалпы алғанда эстетикаға ғылыми салада қарау өмірде өзіндік жақсы нәтиже береді. Адам өміріндегі болып жатқан барлық өзгеріске, жаңалықтарға эстетикалық тұрғыдан қарап, оның сол эстетикалық құндылығын анықтауға нақтылы әсерін тигізеді.

Бұл жерде ең маңызды мәселе, ол өнер сласын зерттеп білуге басты назар аудартады. Бұл өз жағынан “Эстетикалық құндылықтың гелераторы” сияқты болып келеді. Қазіргі кезде эстетика – білім саласында бір қатар зерттеу жұмыстарына қарай бағыт ала бастағаны байқалады. Бұл ғылымның бар саласында да бар екені белгілі.