ҮІ-БӨЛІМ. ЭСТЕТИКА ПӘНІ -
ӨНЕР.
&20. Өнердің пайда болуы
және қоғамдық сананың
нұсқасы
ретінде.
Өнер – кең әрі санмағыналы ұғым. Ертедегі Грецияда осы өнер саласына
жататын: музыка, би, поэзия ғана болған. Қазір осы осы өнер деген терминді
әртүрлі бағытта қолданады. Мысалы, С.И.Ожеговтың “Орыс тілі” словарында “Өнер”
сөзін: 1. Шындықты көркемдік бейнелеу, 2. Жұмысты білу, шеберлік т.б., 3. Нақты
жұмыс. Сондай шеберлікті талап ететін атау – сөздіктермен келеді. Бір қарағанда
бұл жерде өнер саласы үшін жалпы түсінік жоқ.
Испанияда тау жоталарындағы тастар бетіне ойып салған жабайы аңдар
бейнесі, сондай-ақ Сахараның құмды жазықтарындағы қолдан жасалынған небір
мүсіндер, Орал жері мен Забайкале өңірінде де осы сияқты көне дәуір
ескерткіштері көптеп кездеседі, осылардың эстетикалық құндылығы өте жоғары деп
бағалайды.Бұл ескерткіштердің ең үлкен артықшылығы, ол осы әрбір мүсінді,
таңбаны сол өзінің арналымына қарай оның жалпы көлемін, өзіндік үйлесімін т.б.
әдемілік заңымен сәйкестендіріп, жасаған. Оған қарап отырып өзіңе бір қуаныш
сезімін алып, рахатқа батасың.
Көркемдік еңбектің алғашқы туындылары өнер саласына ауыса бастағанда
көркемдік жүйенің қажеттігіне орай ой еңбегі қол еңбегінен бөліне бастайды.
Жалпы көркемдік қызметтің өркендеуіне ең қажет болатын жағдайдың бәрі еңбек
арқылы жасалынады, оның бәрі де адамның материалдық-өндірістік қызметі, оның
ұйымдастырушылық еңбегі арқылы жүреді. Адам өзіне қажет құрал-сайманды сол еңбек
ету кезінде, сол көркемдік жүйеге қажеттіні ой саласынан өткізіп, соған қажет
сайманды жасап алады. Мысалы, ең алғаш кездердегі тау тасын өңдеуге жасаған
саймандар, ағаш өңдеуге қолданған
құралдар т.б. осыған дәлел болады. Көркемдік қызметтің туындылары еңбек
нәтижесінде ғана дүниеге келіп қана қоймай, сол еңбек процесінің өзіне қосылып
кетті. Ертедегі көркемдік қызмет бейнесі сол алғашқы мәдениет саласының бір
бөлігі сияқты еді. Адам баласы өзінің алғашқы жаратылған кезінен бастап оның
алғашқы даму кезеңі де сол ең алғашқы мәдениет саласының дамуымен бірге келеді.
Сол кездегі мәдениетте жалпы аңыздық (мифологиялық) бояулама басым болған. Сөз
жоқ, мифологияда діни құрылым басым. Қазір белгілі болып отырғанындай осы
мифологияда көп адасушылықтар бар
болғанымен, онда ғылым жолдарының алғашқы бастамалары (зачатки) және түрлі
эстетикалық түрдің бастамалары болған. Алғашқы адамдар санасында “Мен” және
“Дүние” болған, ол үшін бұл екеуі еш бөлінбейтін нәрсе. Сол кездің өзінде-ақ
олар қолдан мүсіндер салып, небір қимылдар көрсете билеп, табиғи жаратылыс күшін
сезіне білген. Ол көзге көрінбейтін, орасан зор күшке бас имей, өзін онымен бір
санаған. Жоғарыда айтылған алғашқы дәуірдің эстетикалық мәдениетіне жататын тас
бетіндегі ою-таңбалардың көпшілігі аңдар бейнесі болып келген. Сол дәуірдегі
адамдар сол аңдар бейнесін салу арқылы олардың барлық қасиетін, табиғи
тіршілігін жете түсінген. Осы өнерлер ұрпақтан-ұрпаққа жетілген, дамыған түрде
беріліп отырған.
Осыдан барып көркемдік өнердің жетілу жолына бағыт алғаны белгілі.
Алғашқы қоғамның адамдары өзін сол ортадан ешқандай бөлек ұстамаған. Олардың
бәрі де сол тайпада бір ой, бір тіршілік жолымен күн көрген. Өнер ең алғаш жеке
тұлғалардың әрекет-қимылымен бастау алып, содан ортаға келген. Алғашқы дәуірдегі
көркемдік еңбек, өнер саласы өзін қоршаған ортаны, табиғат көріністерін сол
қалпында бейнелеу жұмыстарымен бастаған. Осы жұмыстардың бірден-бір белсенді
атқарушысы – адам. Өнер ептеп алға қарай дамыған сайын адам ішінен де жекелеген,
басқаға қарағанда дарынды жеке тұлғалар шыға бастады. Осыдан барып жеке
тұлғалардың қолынан шыққан белгілі бір дүниелер өмірге келді, сонымен бірге
жекелеген авторлар да шыға бастады.
Өнер – жан-жақты, санқырлы күрделі туынды. Сонымен қатар ол еңбек
саласының ерекше бір түрі. Қоғамдық өндірістің бір саласы, сол қоғамдық
ой-сананың негізгі бейнесі болып келеді.
Өнердің қоғамдық тұрмыспен байланыстылығы ең алдымен өнер туындысының
еңбек ағымына қосылуы. Өнер мен қоғамдық тұрмыс арасында көптеген, осы екі
ортаны жалғастырушы жүйелер бар. Сондықтан кез-келген көркемдік туынды: мейлі ол
нақты бір шығармашылық еңбек, бейнелеу бағытындағы жұмыстар, жанр, т. б. Өзінің
жарық көргенін, сол саяси немесе діни, т.б. факторлардың әсер етуінен деп
біледі. Ертедегі гректердің көркем
өнер саласындағы тәжірибелерін сараптай отырып К.Маркс – “Олар бізге көркемдік
жағынан рахаттанудағы, одан жақсы әсер алуды үйретті”. Бұл арада әңгіме жалпы
заңдылықта болып отыр. Бұл жөнінде тарихи шындыққа қарасақ көркемдік мәдениеттің
алғашқы даму кезеңі алдымен Орта Азия халқында сәулет өнері (архитектура) ХІҮ-ХҮ
ғ.ғ. Мавереннахр өңірінде болған мықты феодалдық өндірістік қатынастар. Бұл
қатынастар діни ықпал мен қатаң тәртіп арқасында бекіп отырды. Саманидтер
кесенесі, Бұхарада Каляи мешіті сияқты бүкіл дүние жүзіне белгілі архитектуралық
ескерткіштер салынғаны белгілі. Олардағы өрнектер мен оюлар, ағаштан, топырақтан
құйып жасаған бұйымдар бағасы зор туындылар. Ендігі бір мысал: ХІХ ғ. Ресей
мемлекеті. Ол сол кездегі экономикасы төмен ел болған еді, соған қарамастан ол
бүкіл жер жүзінде алдыңғы орын алатын көркем әдебиет дамыды. Осындаймысалдар
көптеп келтіруге болады. Дегенменде осының өзі өнер саласының даму жолы белгілі
бір тұрақты жүйеде жүріп отырғандығын көрсетеді.
Өнер саласының өзіндік еркіндігі сол ортадағы заңдылыққа орай ауыспалы
болып келуінде. Бір-біріне ауыспалылық тек өнерде ғана емес, ол бар қоғамдық
саладағы құбылыс деуге болады. Белгілі бір дәрежеде ол саяси және праволық
жүйеде қоғамның материалдық орналасуына да әсер етеді. Ауыспалылық қоғамда болып
жатқан оң өзгерістер, қимылдар фахторының реттерімен анықталады. Ол суретшінің
жеке пікір қимылынан емес, әрбір суретші өнерге жаңа туынды ікелгенде, ой
жүйесінің көркемдік және жанрлық түрлерін, қол өнерімен ойлау жүйелерін көркемдік
жолмен дамытып отыруы. Небір ғұламалар да өнер жолында ең биік шыңға жетсе де,
барлық уақытта өзінің алдында өткен әріптестерімен бірге тұрғандай сезінеді.
Мысалы: орыс әдебиетінде Пушкинсіз – Лермонтовта, Некрасовта, Есенин,
Маяковскийлер болмас еді. Өнер саласының даму жолындағы қайсыбір саты болмасын,
қайсыбір бағыт болмасын немесе нақты бір шығармашылық қалайда көркемдік дамудың
жалпы ортасына қосылады, осы ортаның адамзаттың өркендеу қозғалысына қатысы
болады. Өнерде де басқа қоғамдық түсінік салаларындай білу-ажырату мен
идеологиялық жақтары бір-бірімен араласып жатады.
Түрлі тарихи кезеңдерде және түрлі жанрларда бұл екі жақтың бірі
өзгеріске баруы мүмкін. Дегенменде қандай да бір өзгерістер болғанмен олар өнер
саласында бірге болмақ .
Маркске дейінгі эстетикалық ойдың танымдылық, әлеуметтік өрбу-өсу жақтары
өнер саласында Гегель еңбектерінде үлкен орын алады. Өнер танудағы танымдылық
пен гносеологиялық табиғат гегелдік эстетиканың жағында болады. Өнер туралы
толық мәлімет алу, оны және білу көркем әдебиет саласына тікелей байланысты.
Өнер туралы айта отырып, әдетте біздер осы көркем әдеби шығармаларға сүйенеміз.
Жоғарыда айтылған өнер салаларының
ішінде осы музыканың орны ерекше, ол өзінің өте нәзіктігімен, сезімталдығымен
бағаланады. Ол өмірдің шындық бетін ашады, шын көңіл-күйді білдіреді, жалпы
алғанда халықтың көңіл-күйін аңғартады. Сол өмірдегі адамның көңіл-күйін
білдіреді. Осы сияқты көңіл-күй адам ойындағы бір әсерлі кездерге ұқсас сәттер
сәулет өнері саласында да болады. Өнерге ең қажет, әрі оның негізгі құралы –
адам, тек қана белгілі бір көзқараста болатын тұлға. Әрине адам тек қана өнер
саласымен ғана жетіле бермейді, ол жоғарыда айтылған бар салаларды да әр кезде, әр жағдайға қарай меңгере
отырып қоғамда өз ерекшелігін танытты. Қоғамдық ғылыми саланың бар түрі адам
қабілетіне қарайды, тек қана бір жағдай, олар адамның сол жағдайларға
бейімділігі мен байланысына қарай бағдарлама жасайды, өнер үшін ең басты мәселе,
- адамбүтіндей ерекше қайталанбайтын тұлға, ол биялогиялық, психологиялық,
ұлттық, әлеуметтік және нағыз туыстық жеке дамуындағы т.б. ерекшеліктеріне
қарайды. Шындықтағы бар дүние жетістіктері өнерге тән, бірақ та олар сол
жетістіктерінің барлығыда қоғамдық көзқарасты қолдайтын сол жолда еңбек ететін
адамға қарайды.