&18. Батырлық пен асқақтау
категориясы.
Асқақтау – эстетикалық категория, онда эстетикамен байланыс жағымдылық
түрде басталуы тікелей байланысты. Бұл “асқақтау” термині алғаш кейінгі
антикалық эстетикада болды. Бұл жерже ол сөздің мәнділігін арттыру мағынасында
қолданылған. ІІІ ғасырдың атақты
риторы Лонгиннің “Асқақтау туралы” трактаты. Онда асқақтаудың адамға етер
әсері баяндалған. Дәлірек айтқанда өнердің адам жанына әсері айтылады. Автордың
айтуынша адам санасында шектен тыс небір ақыл-ойлар жәнеде бір нәрсеге шектен
тыс ұмтылу – ой арқылы сол шығармалы әдемі сөздермен жазу кездердегі адам
ақылына, ойына әсер етіп, оны зор қуанышқа әрі қатты таңдандыратын осы асқақтау.
Асқақтау жөніндегі проблемалар эстетикада ХҮІІІ ғасырда ағылшын сенсуализмінде
де орын алған.
Ағылшын ғалымы Э.Берк “асқақтауды” әдемілікпен бірге қатар көреді.
Негізінде ол жағдай керісінше болып
келеді: әдемілік бір нәрседен қанағат алып, эстетикалық рахатқа батса, асқақтау
керісінше қорқыныш пен реніш білдіреді. Асқақтау теориясы бертін келе одан әрі
даму жолын ұлы неміс ойшылы Э.Кант еңбегінен тапты.
Э.Кант: “Асқақтау мен әдемілік өздерін эстетикалық реттілік жүесіне
біріктірілгеніне сай келетінін айтады. Сонымен қатар Кант бұл екеуінің
арасындағы айқын айырмашылық бар екенін, ол . әдемілік қанағаттану сезімінен
пайда болса, асқақтау сан жағына қарайды. Сонымен қатар Кант тағы да бір нәрсеге
назар аударады, ол: әдемілік барлық уақытта өзіне тартады, қызықтырады, ал
асқақтау болса кейде керісінше қарсылық сезімдер көрсетеді. Гегель ойлары бұл
салада Кантқа қарама-қарсы болып келеді. Ол асқақтауды тек қана өнер саласы
арқылы ғана көсететінін білдіреді.
Асқақтау жүйесінде әдемілік сияқты өте ауқымды, кең көлемді болып келеді.
Асқақтау барлық жерде – табиғатта,
қоғамда, адам тіршілік ететін ортада, оның жай сезімінде т.б.
болады.
Табиғатта асқақтау сезімін тудыратын – биік таулар, биіктен құлай аққан
сарқырамалар, шексіз мұхит, терең теңіз, шексіз жұлдызды аспан т.б. болып
саналады. Бұл жерде табиғат ерекшелігі: оның керемет үлкендігі, таусылмайтындығы
мен көлемді екені әсер етеді. Асқақтық саласы өзінің жан-жықты, көпқырлы екенін
өнер саласымен бірге болғанда көрсетеді. Өнердің қайсыбір саласы болмасын
асқақтау оған жақын жүреді.
Асқақтау жүйесінің көркемдік жағынан толықтыруымен тарихта қалған небір батырлар
туралы жыр-ертегілер, осы батырлар туралы трагедиялық шығармалар, сонымен қатар
архитектуралық жанрлар, монументальды өнер осының айғағы. Архитектурадағы
асқақтық алар орын өзгеше, мысалы: Египет пирамидалары, Бухара мен Самархандағы
көне ескерткіштер т.б. жатады. Өнер жолындағы асқақтау мен қайғылы сәттер бірге
жүреді. Жалпы бұл екеуінің арасында диалектикалық байланыс
бар.
Өнердегі асқақтау көркемөнерге тән барлық нәрседе кездесіп отыратын жай.
Ол көбіне адамның ойлап табу қасиетіне байланысты болып келеді. Ой неғұрлым
күрделі, маңызды болған сайын өнер туындысының да маңызы мен ортаға етер әсері
мол. Өзіне тартатын әдемілік құны арта түсері анық.
Егерде асқақтаудың эстетикалық категориясы адам баласының жоғарғы ой
санасымен бір қалыптасса, онда эстетикалық категорияның осы батырлық түрі
адамның өз мақсаты, арманы үшін айқын, ашық күреске шыққанын, оның осы батырлық
іс-әрекетінің түпкі мақсаты не үшін екенін көрсетеді. Бұл жағдай оның не үшін
тәуекелге баратынын, алда оны не күтіп тұр, ол жеңе ме, жеңіле ме? Деген ой мен
уайымға беріле отырып, тәуекелге барады. Сондықтанда осы “батырлық” түрі мен
“қайғы” түрі өмір барысында бір-біріне жақын жүреді. Адамның үздік, ойлы
іс-әрекеттерін өте үздік деп бағалау үшін, ол батырлыққа тән деп білу үшін оның
қоғамда тарихи ерекше орын алуы керек, әрі содан үміт алып, оның бағасы артуы
тиіс. Ал ешқандайда бір нәрсеге қажеттілігі жоқ ойсыз жасалынған ерліктің,
батырлықтың қажеті жоқ, ол батырлыққа жатпайды. Оның бағасы тек жеке адамға ғана
болмаса жалпы адамзат үшін қажеттілігі болмайды.