25
&25.
Бейнелеу өнері.
Бейнелеу өнеріне – кескіндеу, скульптура мен графика түрлері жатады.
Олардың дүниеге келу кезеңі адамзат тарихының ең ертедегі кезінен басталады.
Көне заман суретшілері табиғат көріністерін, оның әсемдігін, сол қалпынша қабылдай алмаған. Жартасқа
ойып салынған адамдардың мүсіндері сол кездегі дүниелік көріністерді
көрсетеді.
Өмір сүру барысындағы тіршілікте, осы жолдың эстетикадан тыс сласымен
өнер саласының өте тығыз байланысы бүкіл антикалық дәуір тарихынан ортағасырлар
тарихынан бері белгілі.
Кескіндеу, скульптура, графика бір-бірінен сол заттың бойындағы
өзгешеліктерді әрқайсысы өзіндік түрмен айқындауынан белгілі болады. Бейнелеу
өнерінің әлеуметтік және ішкі көркемдік факторлармен біріге отырып қай түрдегі
саласы алдындағы қатарға шығатынына
байланысты болды. Өнердің антикалық кездегі бөлімі скульптурамен ондағы
пластикамен байланысты болған Пластикалық форманың тілімен айтқанда сол
замандағы негізгі эстетикалық принциптерді енгізу мүмкіншілігі: "”мірлікке тән
принциптер, ыңғайлылық пен жоба т.б. Өз заманындағы адамдардың айтуынша бейнелеу
өнері соншалықты кең тарамаған, сонда да ескі дәіур гректері барынша пластикалық
түрді дамыта алған. Ортағасырда
кескіндеу мен скульптура түрлері көбіне архитектураға бағына бастады. Қайта
өрлеу дәуірінде барлық кескіндеу өнерлері жоғары дәрежеге жетті, солай бола тұра
бірінші орын кескіндеу өнеріне тиді.
Россияда ХІХ ғ. Басынан аяғына дейінгі аралықта бейнелеу өнері көркем
әдебиеттің тікелей ықпалымен дамыды, әсіресе осы саладағы кескіндеу өнері дамыды
деп айтуға болады. Оның ішінде сюжеттік суреттер мен портрет.
Кескіндеу, скульптура, графика түрлерінің бейнелеу өнеріне жататындығы,
оның көркемдік мәнерлеу түрінің жоқ екендігінен емес, ондағы сезімдік дүниесін
көрсетудегі оған деген нақты творчестволық қатынас. Бейнелеу арқылы мәнерге көшу
осы бейнелеу өнерінің түпкі мақсаты болды.
Кескіндеу дегеніміз белгілі бір жазықтықта көзге көрінетін заттың
бейнесін салу, онда суретшінің ойлау өрісі, талғамы т.б. әсері қосылады. Бояу
және сызу жүйелері біріге отырып дүниедегі шын көріністі бере алады. Кескіндеу
өнерінің нағыз ортасында басқа өнер түрлеріндегідей – адам – жүреді. Кескіндеу
өнері айрықша сезіммен дүниедегі бар болмысты түр-түсіне, көрініміне сай
бейнелей алады. Кескіндеу саласының
бар түсініктілігі немесе тілі есебінде қызмет атқаратын – түр-түс (бояу түсі). Осы түрлі бояу түстері арқылы
кескіндеуші, өз шеберлігінің арқасында дүниедегі әдемілікті, түрлі көріністерді,
адам жанына жағымды әсер етердей жеткізе білуінде. Шебердің осы өнерінің
арқасында миллиондаған көрермендер оны тамашалайды. Өнердің бұл түріндегі ең
маңызды орын алатын осы түс-бояу. Өз орнымен қолданылған бояу-түс өмірдегі
шындықты сол қалпында бере алады. Кескіндеу өнері өзінің тәрбие және
білу-анықтау жолындағы мүмкіншіліктерін өзінің көп салалы түрлері мен жанрлары
арқылы іске асырады. Оның ең кең тараған түрі: монументті және станокті түрлері
болып табылады.
Монументті кескіндеу – архитектурамен байланысты, шын мәнінде ол френа -
қабырғаға салынатын кескіндеу түрі, ол бұрын станокты түрден бұрынғы кезден
пайдаланылады.
Станокті
кескіндеу – архитектурамен байланыста емес. Оның шығармалары музейде, үйлерде,
сурет галереясында т.б. сақталады.
Сызу өнері – искусство графики – бұл біріншіден сурет және сызу өнерлері.
Бұл жерде түс тек көмекші ретінде
қызмет атқарады. Сызуға да кескіндеу
өнері сияқты кеңістік қажет. Сызу өнері кең түрдегі танымдылық
мүмкіншілігімен белгілі. Ол өзінің кішкене ауқымдағы бір затты көрсетуімен,
жалпы дүниетанымдылықта көп нәрседен хабардар етеді, адам тұрмыс жағдайындағы
өмірді көрсете біледі. Оның
бір-біріне жалғастыра жасаған кейбір шығармалары ідебиет өнеріне ұқсас түсінік
береді. Графика кескіндеу өнеріне қарағанда дүниеде болып жатқан өзгерістерге,
кейбір жағдайларға бұрын мән беріп, оны өзінше бұрын қабылдайды. Кітап графикасы
түрлі бағытта дамиды. Оның негізгі қызметі – кітапты жинау, құрастыру. Оны
барынша сауатты ұйымдастыру, ішіндегі көптеген сызба, кескіндеу бейнелерді
орнымен қою әдеби шығарманың маңызын арттырады. Графиканың ең өтімді түрі – п л
а к а т. Біріншіден плакат: жарнама, үгіт-насихат хабарлау жұмыстарына қолданылады. Бейнелеу өнерінің ең бір маңыздысы ол – с к у л ь п т у р а. Оның негізгі
материалдары: тас, гипс, ағаш, металл.
Скульптура жалпы алғанда адамның сол өзі өмір сүрген қоғамдағы шын
көрінісін, оның сол кездегі өмірге араласу орнын көрсетуге күш салады. Жалпы
алғанда осы скульптурада ең жоғары, мәнді орынды алатын адам, оның табиғи орны,
қоғамдық орны, барлық кезеңдерде сол қалпында сақталады. Скульптура – адамның
сырт бейнесін, оның сол сыртқы дене бітімін көрсететін сала. Бұл жерде бір
ескертетін жағдай, ол скульптура жанын түсінбейді емес, ол сол адам қимылы мен
оның әрбір қозғалыс мезімінен белгілі болып отырады.
Көркемдік суреттеу дегеніміз осы бейнелеу өнеріндегі ең соңғы жас
туындылардың бірі. Ол сурет өнерімен бір тұтас байланыста болып келе жатқан өнер
түрі, кейбір жағдайда олар бір бірімен үйлеспей де қалады.
Осы суретке түсіру өнері алғашқы бастамасын жеке адам бейнесін – портрет – жанрында
бастаған, содан барып осы кездердегі кескіндеу, графика түрлері пайда болды.
Сурет саласының ең негізгі бір ерекшелігі, сол бір заттың не тұлғаның бір біріне
ұқсас келуінде. Оның көркемдік суреттемеден айырмасы, жәй, өнердегі суреттемеден
осы көркемдік суреттеу түрінің бейнелеу өнерінің саласында атқарар орны үлкен.
Оның ең үлкен орын алар жері кескіндеу өнері саласында, ол көркемдік сурет
түрінен барынша нәр алып, оны дамытуға өзіндік ықпал жасап
отырады.
Осы суреттеу өнерінің мүмкіншілігі заман ағымына сай, жақсы дамуда. Ол
өмір шындығын сол қалпында көрсетуде еңбек етіп
келеді.