ҮІІ-БӨЛІМ. КӨРКЕМ ШЫҒАРМАНЫҢ
КӨПСАЛАЛЫ
ТҮРЛЕРІ.
&23. Көркемшығармалардың
негізі мен ерекшеліктері.
Қазіргі замандағы көркемдік мәдениет күрделі сала болып табылады, оның
негізгі бір түрі - өнер саласы түрлері. Өнердің бірнеше жеке түрлерге бөлінуі,
көптеген ғасырлар бойы келе жатқан тарихи даму барысына байланысты. Алғашқы
адамдар өміріндегі көркемдік шығармашылық бұл сияқты түрге бөлінуді білмеген.
Олардың өмірі біртұтастық жүйеде өткен. Еңбектің қоғамдық салада бөліне
бастауына қарай көркемдік салада қызметтің басқа саладан бөліне бастауы (еңбек,
діни-жоғары сезім) жекелеген тұлғаның ерекшеленуі сияқты өзгерістердің барып көркемдік қызметтің бөлшектелуі
басталады. Эстетикалық ой өз тарапына көрнекті білім жүйелеріне біршама нақтылы
назар аударады. Бұл жерде негізгі екі жүйе айқындалады. Оның бірі - өнердің
жекелеген түрлерінің пайда болуы, шығу орындары, шындықтың жалпы қарағанда
көпқырлы, жан-жақты екендігі. Мысалы: Лессинг, өнердің қайсы бір түрі болмасын оның пайда
болуын, өнер шындықтың қай жағында екеніне байланыстырады. Осы тұрғыда қарап,
поэзия мен бейнелеу өнерін салыстыра отырып ол өзінің атақты “Лаокоон” атты
еңбегінде ондағы зат айырмашылығына басты назар аударады. Сол заттың
ерекшелігінен барып бейнелеу жолын табады. – Екінші бір жүйе – ол өнердің
көпқырылы түрлерін субъективті реттілік факторымен жалғастырады. Ол дегеніміз –
адам сезімталдығының байлығы, оның рухани қабілеттілігімен де жалғастырады. Осы
сияқты ой-пікір Кантта да болған, ол да өнердің көпқырлылығын, сан түрлі
болатынын, адам бойындағы рухани қабілеттіліктің әсері дейді. Өнер түрлері
арасында бір-біріне ауысушылық жоқ, оның әр түрі өзінше, ол қайталанбайтын
ерекше нәрсе.
Өнердің әрбір түрінде, басқа бір түріне қарағанда біршама артықшылығы,
өзгешелігі болады, ол өмірдің қайсыбір жағын көрсетуде, не адам сезімінің
қайсыбір кезеңін көрсетуде болады. Сонымен қатар ол басқа өнер саласына
қарағанда белгілі бір жобада
шектеулілігімен белгілі. Мысалы: көркем әдебиет өмір қозғалысы мен оның
өте ауқымды тіршілік екенін, адам жанының соншалықты жан-жақты білімге бейім
екенін анықтауда теңдесі жоқ бірден-бір сала. Солай болса да оның шектеулі жағы бар.
Мысалы: көркем әдебиет адам
бойындағы сезімталдық, таңдану т.б. ерекшеліктерін бейнелеуде музыкадан кейін
қалады. Сол сияқты кескіндеу өнерінде, бейнелеу жұмыстарында шындық жағын сезіну түрлері
де осындай. Өнердің бар саласы тең праволы, олардың ірқайсысының өз бағыты бар,
олар соған қарай бейімделеді. Өнердің
қайсыбір саласы болмасын, белгілі бір мөлшерде өнерге тән, соған қажет
қызметтерді атқарып отырады. Бірақта бұл жұмыстар әртүрлі салада өз арналымына
қарай атқарылады. Мысалы: танымдылық қызметі әдебиетте айрықша күшпен танылады,
ал музыка адамның сезіну мәдениетінің қалыптасуына зор ықпал жасайды. Бейнелеу
өнері – көзбен шолу, сезіну сияқты жүйелердің жоғары дәрежеге қарай дамуына
көмектеседі. Көңіл көтеру қызметі өнерде, әсіресе эстрада мен циркте жақсы
қалыптасқан. Түрлі тарихи дәуірлерде, түрлі халықтар өмірінде өмір жолының
алдыңғы қатарына осы өнер саласы қойылады, ол сол кездің көркемік бейнесін
шындықпен үйлестіре бейнелеп тарихта қалдырады.
Өткен замандар тарихынан білетініміздей гректер өте ерте заманнан өнер
саласының қай-қайсысы болмасын соны игеруге ұмтылып, оның өмірге деген
қажеттілігін ерте түсінген халық, солай бола тұра көркемдік ой-сана халықтың
ортаға толық дамыған жобада кейінірек пластикалық өнермен
келген.
Ертедегі Ортаазиялық қайта туу дәуірі кезінде көркемдік мәдениетте
айрықша орын алған поэзия мен архитектура (сәулет өнері) дамуы болады.
Италияндық қайта жаңғыру кезі сол кездегі кескіндеу өнерінің айтарлықтай дамуда
болды. Кейіннен Англияда театр өнерінің дамуы да осылай. Барлық ХІХ ғасыр
бойында Ресей елінде жақсы дамыған көркем әдебиет саласы да осыған дәлел болады.
Осы бағытпен алған қарай жалғастырған Гегель. Өнердің алғашқы гүлдене
бастауымен, оның жеке түрлерін, ол адамның даму жолдағы мүмкіндіктерімен
байланыстырады, ол бұл жағдайды қоғамдық ахуалмен әділ түрде байланыстыра
қарайды. Гегель өнердің даму жолын қадағалай отырып, оның өте күрделі,
бірқалыпты емес, қарама-қайшылығы көп процесс екендігін, ол қайшылықтар әр өнер
саласында әр түрде болатынын айтады. Оның айтуынша өнер және оның түрлері өз
түрінде, мінез-құлқында қоғамдық қатынаспен бір байланыста болады дейді.
Өнерде жеке тұлғалық орын өзіндік бастама алып келеді. Кескіндеу өнерінде адамның ішкі дүниесін бейнелеу,
соны байқап сезінетіндей шеберлікпен сурет салу дами бастады. Бұрынғыға
қарағанда сөз өнері де өзгере бастады. Ол халықтың ауызша ертегі, жыр
дастандарынан бөлініп, ол алғаш рет көркем әдебиет саласы болып шын мәнінде
қалыптаса бастады. Қайсыбір өнер түрі болмасын өзінің арналым мәнін меңгере
отырып, өзінің мақсатын, күшін барынша көрсетуге арнайды. Осы еңбегінің
барысында өзге өнер түрлеріненде көмек күтеді. Өнер саласында әдебиеттің алар
орны өзгеше, ол басқа өнер түрлерінің дамуына өзінің зор ықпалын тигізеді. Бұл
өнердегі театр мен кино ғана емес, ол жерде әдебиет ең негізгі қажет сала
болады. Кезінде Салтыков-Шедрин: “Әдебиетсіз басқа өнер болмайды, әсіресе музыка,
кескіндеу т.б.” деген. Өнер саласының бір-біріне жақын, тығыз байланыстағы
түрлері бір-бірімен байланысып, бірін-бірі толықтырып отырады. Осы орайға
бірінші кезекте театр мен кино жатады. Олардың бір-біріне ықпал әсері
түпкілікті тарихи жүйе болып
табылады. Өзінің алғашқы құрылымында кино өзіне театрдің ықпалын сезінетін.
Әдепкі көркемдік ленталар театрлық көріністе пленкада көрсетілетін. Көптеген
ғасырлар бойы келе жатқан театр мәдениеті болмағанда, кино бар жоғы бір не екі
ұрпақ аралығында техникалық көріністен көптеген адамдар көретін көркемөнер
ортасына айналмас еді. Өнердің жоғарғы түрдегі қарым-қатынасы – синтез. Ол
әртүрлі формада кездеседі. Оның ең бір қарапайым түрі - өнердің әр түрін
біріктіріп ой мен эстетика ықпалын күшейту жұмысы. Оған мысал: Ортағасырлық
сәулет өнерінің мұралары, қайта жаңғыру ескерткіштері, оларда сол архитектура
элементтері, монументтік кескіндеу, скульптура, қол өнері туындылары т.б. бар
болғандықтан. Бұл жерде негізінен алып қарағанда сәулет өнері – архитектураның
зор мәні бар. Синтездің басқа бір көрінісі – синтездік өнер. Оған: театр, кино,
эстрада, цирк содан кейін телевидение жатады.
Өнердің ең көп таралымы мына
бөлімдерден тұрады: кеңістікте, уақытша және кеңістікте уақытша. Кеңістіктегі
түріне – кескіндеу, скульптура, уақытшаға – литература және музыка , ал
кеңістіктегі уақытша түріне – театр, кино, телевидение
жатады.
Бұл үш бөлімге бөлу мақсатына екі жағдай себеп: Біріншіден: шығарманың
болмысын өндіру тәсілі, Екіншіден: өнердің қайсы бірі болмасын, сол кеңістік пен
уақытшалықты басымдылықпен ыңғайлап оны шындыққа жанастыру.
Бұл жағдай туралы кезінде Лессинг өзінің “Лаокооне” атты еңбегінде
бейнелеу өнерін ықшамдай отырып (кескіндеу мен скульптура) поэзия мен бейнелеу
тақырыбында (біріншісі денені жасайды, екіншісі қимылды көрсетеді) олар
бір-біріне байланысты. Кескіндеу мен скульптура, денені көрсете отырып қимылды
да береді, ол поэзия әрекетті жасай отырып, өмірдің құнды зат екенін жасайды.
Өнер өзінің қабылдаушылық қасиетіменде бөлінеді. Ол көзқарасқа жатады –
кескіндеу, скульптура, сурет өнері, көркемдік сурет т.б. дыбысқа бағытталған
түрлер. Дыбыс өнеріне бірінші кезекте музыканы жатқызуға болады. Театр негізінен
көрермендермен дыбысқа есептелінген. Өнердегі “Қол өнер” түріне бірінші кезекте
архитектура, декоративтік өнер,
халықтық өнер түрлері жатады.
Қазіргі көркемдік мәдениетте жоғары орынды көбіне шекаралық облыстар
алады, себебі оларда өнер мен өнер еместің арасы шегі жоқ, олар бір-бірімен
жақсы қатысады. Біріншіден алғанда бұл “Дизайн” сласына
жатады.