17

Ү-БӨЛІМ. ЭСТЕТИКА КАТЕГОРИЯЛАРЫ.

 

&17. Әдемілік пен тұрпатсыздық.

        

         Әр адам өзінің тіршілік болмысын қалай ұйымдастыра алады, соған қарап біз оның барша мәдени жаратылысын танимыз. Адам деген асқаралы ұғымның өзі – мәдениет туындысы. Белгілі бір тарихи дәуірде, нақтылы бір қоғамдық қатынастар аясында әр пенденің қарабасылық жеке тұрмыс салтының өзі өмір сүріп отырған табиғи жағдайы, өндірістік тәсілі, тәрбиелік таным-сенімі, мәдени ортасы тәрізді толып жатқан әлеуметтік ахуалдарға тәуелсіз беталды қалыптаса бермейді.

Адамзат мәдениетінің даму тәжірибесі әдемілік, сұлулық, үйлесімдік, драмалық, трагедиялық, комедиялық, батырлық сияқты сан-сапалы өрісінен әрібі айқындалар  эстетикалық бағалаулар мен категориялар қорытып, жетілдіреді.

Адамдарға әсер етуі арқылы, ерекше бір идеялық-эмоционалдық қатынас тудыратын бағалаулар мен категориялар эстетикалық деп аталды.

Эстетикалық категорияның көптеген түрлері бар. Оның ішінде негізгі түрлеріне жататындары: әдемілік, тұрпатсыздық, қайғылық, күлкілі сияқты түрлер.

Сонымен қатар қосымша түрлері бар. Олар: әдемілік, тұрпатсыздық, батырлық, асқақтық, төменділік, қайғылық және күлкілік т.б. түрлері болып келеді. Эстетикалық категорияның жүйелері бір-бірінің тұтастығымен қатар, қарама-қарсы жайларына да ыңғайласып отырады. Осы көрсетілген эстетикалық категориялар қазіргі кезде тарихи болып бағаланады, себебі олармен эстетика тарихы бұрыннан айналысқан. Бұдан бұрын сөз еткен әдемілік категориясы сияқты қалған эстетикалық категориялардың барлығыда адам өмірімен тікелей байланыста болады, оның сол әрбір жағдайларға қарай түрлі салада болуы мүмкін. Адам  өз өмір сүру барысында барлық кездерде, бірқалыпты жайда бола бермейтіні анық, ол бар кезде әдемілікке жататын  жағдайларда бола бермейді. Тағдырдың жазғаны солай шығар деген сөздің  ұғымында адам баласы кейде небір кездейсоқ жағдайларға тап болып, оған қатты қиналып, қайғырып, осы сөз етіп отырған эстетикалық категориялардың небір түрлеріне жататын жағдайларды басынан өткереді. Адам баласы тек қана сол өзінің алға қойған мақсатына қол жеткізсе, ойлаған арманы орындалса ғана рахатқа бөленіп, қуанып әдемілік сезіміне бөленеді.

Алдағы жолдарда біз осыған байланысты эстетика түрлері туралы сөз етеміз.

Әдемілік – эстетикалық дәреженің орталығы. Шын мәнінде эстетика саласының барлық жағдайы осы әдемілік бойындағы бар табиғи құрылымға ондағы кездесетін проблемаларға байланысты. Сол себепті де өткен замандардан бері, көптеген уақыттар бойы эстетиканы ғылымның әдемілік саласы деп, сол сияқты философияның да әдемілік саласы деп келген.

Эстетикалық сезім дегеніміз, алдымен алып қарағанда әдеміліктің сезімі. Қорыта айтқанда эстетикалық көзқарас, ол табиғатқа арналған, әрі шын мәніндегі әдемілікке арналған. Осы салада айналысатын барлық ойшылдардың айтуынша, осы әдемілік туралы пікір айту да, ол туралы жазу да қиын. Себебі әдемілік саласы өте көп жақты, сан қырлы, өзгешеліктері көп сала. Дүниедегі қандай да болмасын әдемі бір затқа назар аударып қарап, одан өз сезіміне әсер ететінін сезінеді. Бірақта сол әдемілік қалай пайда болғанын аңғару қиынырақ. Ертедегі грек ғалымы Платон осы жайында көп ойланып, содан философиялық қорытынды шығарған. Ол алғаш рет осы туралы анық, нақты екі сұрақты анықтады: “Не әдемі” және “Әдемілік дегеніміз не?”. Ғылыми жүйеде бұл сұрақтардың жауабы өте қиын, оны шешуге сан қырлы жағдайларға талдау жасай отырып, қорытынды жасауға болады. Осындай  санқырлылығына қарай әдеміліктің табиғатында екі сала бары байқалды: ол материалистік және идеалистік сала.

Әдемілік туралы идеалистік оқу айналасында бұрынғы кездерден бастап-ақ объективтік-идеалистік және де субъективтік-идеалистік концепциялар құрылғаны белгілі. Гегел еңбектерінде әдемілік жайындағы туындаған проблемалар (қайшылықтар) объективті-идеализм жүйесімен байланысты – ол негізгі ойдың өзіндік дамуы. Гегелдің ойынша әдемілік табиғаттан бөлек. Ол әдемілікті өнермен байланыстырады. Оның Платоннан айырмашылығы оның әдемілік турасындағы трактовнасы өзіндік диалектикалық сипатымен белгілі болады. Әдемілік турасындағы субъективтік-идеалистік концепцияның мәнін барынша тура анықтап айтқан ағылшын философы Давид Юм (ХҮІІІ ғ.). Ол “әдемілік” дегеніміз заттың тазалығын көрсетпейді, ол тек қана адам сезімінің деңгейінде ғана білінетін сезім дейді. Ол әрбір адамның өз сезім-қабілетіне байланысты болатын нәрсе. Жалпы айтқанда “Идеалистік эстетиканың” әдемілік құпиясын ашуға шамасы келмеген.

Әдеміліктің материалистік концепциясының негізінде сол әдемілікке көзқарастың барша саладағы шындыққа сай келетініне сену.

Эстетикада материалист болу дегеніміз – ол осы шын мәніндегі әдемілік сезімінің адамның ой-санасымен қатынаста екендігінде. Антикалық дәуірдің ең озық ойшылы Аристотель – материализм мен идеализм турасында көп ойланып, сонда да болса эстетикада материалистік жағында болған. Ол барынша шындық жағындағы әдемілікті – ортаға сай қалыптылығымен, айқындығымен, жан-жақты тепе-теңдігі, үйлесімділігі айналасына табиғи жарасымдылығымен байланыстырады. Ол әрине өлшем туралы түсінікке зор мағына береді. Аристотельде өлшем туралы түсінік тек қана белгілі бір затқа ие өнер туындысына ғана емес адамға, оның ой-өрісіне, мүмкіншілігіне қарайды. Әдемілік турасындағы ойын Аристотель бүкіл дүниетанымдылыққа – табиғи және әлеуметтік шындыққа байланыстыруға бағыттайды. Ол әдемілік қасиетті тек табиғат құбылыстары ғана емес, адам бойындағы ерекшеліктер: шыншылдық, батырлық-жүректілік, ақылдылық пен жақсылық сияқты қасиеттер де зор мәнді екенін атйады. Әдемілік табиғатына орнықты талдау жасап, саналы пікір айтқан Н.Г.Чернышевский: - “Әдемілік - өмір, қайсыбір жан-жануар болмасын, ол біздің түйсігіміздегі әдемілікке сай өмір сүріп жатса сол әдемі, сол өмір. Дегенмен бұл барлық кезеңде де өмір - әдемі деген сөз емес, шындығында өмірде небір кездер болып жататыны, онда қоғамның ескіріп, одан қайта жаңарып, дамып жататыны белгілі. Оның эстетикалық идеалда әлеуметтік және де классикалық жөнінде болатындығын айтады. Жоғарыда айтқандай әдемілік пен идеалдық бір-бірімен байланысты. Әдемілік – шындықтың пайда болуы (табиғатта, өнерде, қоғамда т.б.) өзінің жеке әрі нақты заттай сезімдігімен әсер етіп, сол жөнімен адам өз бойына қуаныш сезініп, қуат пайда болғанын сезіп, таңдана отырып көңілі толады. Әдемілік барлық уақыттарда да  пайдалы, қоғамда да зор мәні бар эстетикалық байлық. Оның сандаған түрлері бар. Табиғат әдемілігі қоғамдық өмірдегі әдеміліктен айырмашылығы бар. Өте ертеден келе жатқан деректерге қарағанда адам өміріндегі даму процестері мен жаңару кезеңдері, осы адамзат баласы мекендеген жер шарының әрбір түкпірінде өмір сүруіне қарағанда өмірдегі барлық қозғалыстар мен болып жатқан өзгерістерді қабылдап, соған қарай дамып отыру барлық уақытта да болып отырады. Тіптен адам бір-біріне қарап отырып та эстетикалық әсер алып отырады. Адам тарихында тағы бір жай, ол адам өз әсерімен қол жеткізген әдеміліктің ауыспалы екендігі. Осыдан шығатын қорытынды әдемілік дегеніміз – адам үшін, жеклеген тұлға үшін де оның қоғамдық мүддесіне байланысты. Мысалы, Патриархат мүддесі: оған бала әкеліп, соны тәрбиелейтін “әйел” болып табылады. Сондықтанда осы дәуірде “Полеолитикалық” Венера-мүсіндер әйел бейнелері шыға бастаған. Өнер зерттеушілер ерте кезден-ақ көне шығыс пен көне грек скульптураларының айырмасын білген. Табиғаттың таңғажайып әдемілігіне сүйсініп, рахаттана қарап оны шын мәнінде түсініп сезіне білу, кейде соншалықты мән бермей-ақ оған сондай ризашылық сезіммен қарап, одан көңілге нәр алу әрбір адам баласына тән нәрсе. Адам жанындағы әдемілік жалпы табиғи ортада қоғамдық идеалы мен әлеуметтік жайларға да тікелей қатысты болады.

Өнердегі әдеміліктің анықталуы, осы саладағы қол жеткен жоғары табыстың бірі десе болады. Оның бұдан басқа, айрықша методологиялық қызметі де (функция) бар, - ол адамның табиғат әдемілігін түсінуде, қоғамдық өмірге араласып, оны түсінуге әсер ететін бірден-бір кілті сияқты. Бұл түсінік жалпы алғанда өнердегі әдемілік пен табиғат әдемілігінің бір-бірінен жоғары, не төмен екендігінде емес. Шындығында барлық кезде, бәрі бірдей әдемі емес, кейде әдемілік пен барып тұрған нашарлық, келеңсіздік қатар жүреді де, шын мәніндегі өнерде бәрі әдемі, бәрі жақсы болып келеді. Сондықтанда өнерді әдемілік заңына орай еңбек орталығы деуге болады.

Өнердегі әдемілік – ең алдымен өзі көрсетіп отырған дүниемен байланысты, өмірдегі әдемілікті жасақтайды. Ал “шындық” болса – ол әдеміліктің таусылмас бұлағы, ол сезімділіктің әдемілікке қатынасы – көркемөнер талантының ең үздік туындысы. Л.Н.Толстойдың айтуынша: суретшінің басқалардан өзгешелігі, ол сол басқалар көрмеген, байқамағанды көруі.

Өнерге шындықтың эстетикалық алуан түрлілігі мен сан қырлы екені мәлім. Өнердің өмірдегі атқарар қызметінің де зор мәні сол: ол өмірдің сан қырлылығын, оның байлығын, ондағы әдемілік пен жамандықты, асқақтық пен құлдырау кездерін белгілі бір эстетикалық жүйеде білдіріп отыру. Өнердегі әдемілік барлық салалармен байланысты. Соның ең анықтаушысы эстетикалық идеал.

Өнер саласы өзі өмір сүріп келе жатқан көптеген ғасырлар бойына эстетикалық идеалдың ең негізгі екі жолын анықтады. Біріншісі – жағымды кейіпкердің образын жасау арқылы жасалынған тура жол. Жағымды кеіпкер дегеніміз суретшінің эстетикалық идеалын дамытушы, сол арқылы қоғамды. Екіншісі – бұдан ғөрі қолайлы жол, оның эстетикалық маңызы басым – ол алдыңғы қатарлы мақсатты (идеал) бекітіп, іске асыру жолы. Өнерде – алдыңғы қатардағы эстетикалық мақсаттың болуы - өте қажет. Солай бола тұра өнер әдемілігі оған тәуелді бола бермейді. Көркемдік шындығы болмай, өнер әдемілігі болмайды. Шындық пен әдемілік бірлестігі - өнер заңдылығы. Өнер саласындағы нақты бір шығармашылықпен  айналысатын көркем өнерлік қызмет, адам атқаратын небір қызметтердің ішіндегі сан қырлы, нәзік жолды, өте зор еңбекқорлықты, ұқыптылықты, аса қажырлықты қажет ететін жұмыс болып табылады.

Айта келгенде өмірдегі әдемілік негізі бар нәрсемен оның түрін әділ түрде байланыстырады. Адам қызметі осы жұмыстардың барысында көптеген ізденістерді, оны табудың тура жолын, оны орындау жолымен айналысады. Жоғарыда айтылғандардың барлығы қорытындылай келе - өнердегі әдемілік пен оның сұлулығы мен дамығандығы, сан қырлы күрделі жүйедегі білім саласы болып табылады. Оның негізгі мақсаты, сол өзі көрсетіп отырған заттың (объекті) эстетикалық идеалы таза шындықтан алынған, суретшілік өнері жоғары адамгершілік қасиеттің мәнділігін шын мәнінде жоғары ұстайтындығын білдіру.