&14. Эстетикалық талғам
және эстетикалық идеал.
Эстетикалық талғам – күрделі
әрі сан қырлы болып келеді.
Эстетикалық талғам – тарихи
келісілген эстетикалық әсерлердің теориялық және жалпыламалық қорытындыларына
негізделген эстетикалық бағыттар мен қалаулар системасы.
Дұрыс талғам дегеніміз –
адамға әлемнің шынайы сұлулығын көріп, тануға көмектесетін талғам. Бұл талғағыш,
қатал, адал талғам, яғни барлық өтірік, алдамшы, жасандыдан
алмақ.
Дұрыс талғам адамды әркез
өзімен-өзі болуына шақырады, яғни сөз бен істе өзін бірдей
көрсетуін.
Дұрыс емес талғам – бұл
жалқаулық талғамы, ол адам өз өмір мәні, іс-әрекеті, қоғамда алатыг орны туралы
ойлануына мүмкіндік береді. Дұрыс емес талғам – дөрекі, ол шынайы сұлулықты тани
алмайды, бұл алдамшы талғам, ол сыртқы жылтырақ пен ішкі тұрпайылықты жасырады.
Дұрыс талғам әрбір нәрсені
мұқият қарап, талқылау барысында белгілі болады. Әсіресе, адамның мінез-құлқы,
іс-қимылында мәдени әрі оқу-білім саласындағы әрекеттерінен белгілі болып
отырады. Мысалы, ғылым саласымен айналысатын адамды: “Оның ғылымға деген талғамы
күшті” деп атайды. Сол сияқты жаңалық ойлап тапқыш адамды да солай дейді.
Эстетикалық жағымдылық пен қанағаттылық рахаттану сияқты бөлімдер біртұтас,
бірге болып келеді. Тәрбие жұмысында олар бөлінбейді. Эстетикалық талғам
эстетикалық қабылдау саласымен тікелей байланысты болып келеді. Жеке тұлғаның
қандай да болмасын бір затқа не басқа нәрсеге (объектке) қатысы, оны эстетикалық
сезінуі - қабылдауы бір жағынан сол адамның не жеке тұлғаның өзінің әлеуметтік
және мәдениеттілік деңгейіне де байланысты болады. Әдемілікті түсініп, оны тез
арада қабылдай отырып, ол туралы пікірлер айту оның білім саласындағы алда
екенін көрсетеді.
Эстетикалық талғам адам
көзқарасымен бірге әсіресе эстетикалық көзқараспен біртұтас болып келеді.
Дегенмен эстетикалық көзқарас пен білім талғам саласында біріге бермейді.
Мысалы: адамда мықты да тұрақты көзқарас пен жоғары дәрежедегі білім бола тұра,
оның эстетикалық талғамы төмен немесе әлі де жетілмеген болуы
мүмкін.
Эстетикалық талғам дегеніміз
өмірдегі кейбір қарама-қайшылықтардан құралатын сияқты. Эстетикалық талғамның
осы түріне басты назар аударған Кант. Оның эстетикалық теориясында осы
эстетикалық талғам туралы талдаулар үлкен орын алады. Кант талғам туралы оның
жекелеген түрге, жалпыға және де объектілік пен субъектілікке қатынасын
айтады.Табиғатты түсінуге бұл ойдың зор пайдасы бар. Канттың тұжырымында талғам
адаммен туа біткен бейімділік. Ол әрбір жеке тұлғаның өзіне тән ерекшеліктерімен
болады. Талғам деген өмірдегі нағыз шындық, оны жоққа шығару мүмкін емес дейді –
Кант.
Жалпы адамзаттың өмір
басталуынан бері эстетикалық талғамның қай түрінде болмасын сөз жоқ орын алады.
Қайсы бір дені сау, ақыл-есі түзу адам болмасын, өз айналасындағы болып жатқан
тіршілікке, әдемілікке, дүниедегі тепе-теңдікке эстетикалық талғаммен рахаттана
қарайды. Адамның өмір тәжірибесіндегі көргендері оның жандүниесін байытады,
талғам соның нақтылы бір бөлімі болады. Кейбір сәттерде талғам туралы кері пікір
де болады: ол туралы келіспеушілік, әрі онымен күресетін кездер болады, егер ол
талғам түрі жалпы қолдануға болмайтын, қоғамға жат пікірлер болса, қоғамдағы
жекелеген көрнекті тұлғалар сөз жоқ нақты дұрыс талғам иесі болады. Олар
ортадағы жақсы мен жаманды, егер бір күлкілі жағдай болса күле білетін, жағдайға
қарай қайғыра да білетін, өз айналасында болып жатқан барлық эстетикалық
объектілердегі осы құбылыстарға дұрыс мән бере алады. Сонымен қатар “нашар
дамыған талғам” – оны эмперикалық талғам деп атайды. Ол жоғарыда айтылғандарға
қарама-қарсы қасиетімен тұрақсыздық пен консерватизмдікті көрсетеді. Осы
“дамымаған талғам” саласындағы адамдар айналасына сенімсіздікпен қарайды, бар
жаңалыққа қауіптене қарап оған сенбейді, жалпы өзін сол ортада бөтен
сезінеді.
“Көркемдік” талғам –
эстетикалық талғаммен байланыста, бірақ онымен бірлеспейді. Олардың бір-бірінен
айырмашылығы, олардың әрқайсысын сол күйінде қабылдауында. Эстетикалық талғам
дегеніміз: сол эстетикалық күйінде бар шындықпен алынған дүние, ал “Көркемдік”
талғам болса, ол шебер суретшінің ойлап тапқан шеберлігінің арқасында
жасалынған, кей жерлерін әдемілікпен өзгерте отырып келтірген
дүниелер.
Кейбір шебер суретшілердің
табиғатты салған туындылары: Левитан, Куриндти, Шишкин, Тансыкбаев, Д.Омарбеков,
Н.Карахан т.б. еңбектерінен туған өлкеміздің табиғи әдемілігіне, оның
ерекшеліктеріне рахаттана қарап көптеген тарихи деректер алуға
болады.
Эстетикалық идеал – осы сөзді
қалай ұғынамыз? “Идеал” – ең жоғары үйлесімділік пен әбден жетілгендік. Ол
негізінен алғанда шындықты бейнелейді. Бұл жерде ол бар шындықты ғана емес,
болуға мүмкін немесе болуға тиісті шындықты да көрсетеді. Нағыз шындықты
қоғамдағы болып жатқан өзгерістерді, ондағы шын мәніндегі болып отырған кейбір
ерекшеліктерді сол күйінде қабылдау.
Қайсы бір идеал болмасын, онда
әсершілдік кезең (эмоциональный момент) бірге болып отырады. Ол барлық уақытта
алға ұмтылып, бір нәрсені өте қажет етіп отырады. Эстетикалық идеал – түпкілікті
сезім түрі болып табылады.
Эстетикалық көзқарас пен
теория. Қоғамдағы эстетикалық көзқарас, эстетикалық сананың ажырамас бір бөлігі
бола тұра оның идеологиялық кеңістігін құрайды. Эстетикалық көзқарас: түрлі
жорамалдар мен идеялар жүйесін, оның табиғатқа әсерін, жалпы өмірге және өнерге
қатысын көрсетеді. Эстетикалық көзқарас эстетикалық сезім мен талғамнан кейін
пайда болады. Ол өмірде әртүрлі жағдайда: әдемілікте, жоғарылықта, қайғылы сәтте
немесе күлкілі кезде жалпы эстетикалық сананың барлық жүйесіне әсер
етеді.
Эстетикалық көзқарас жалпы
өмір ағымында, кейбір кездерде жекеленген ұстаным (идея) болып осы не басқа да
эстетикалық көріністер немесе эстетикалық теория күйінде кездеседі. Эстетикалық
теория дегеніміз, біршама көзқарастар жүйесін, түсінік туралы білім, салт,
дәстүрлік ұғым т.б. эстетикалық объектілердің барлығын
қамтиды.