&29. Бейнелер жүйесіндегі
– көркемдік шындық және оның
құндылығы.
Көркемдік шындық және көркемдік концепция. Көркемдік шындық - көркемдік
бейнелер жүйесі. Ол көркемдік концепциямен тұтасып, бірігіп кеткен әлемде де
жеке тұлғада да осы концепцияға бағынады, және соның пластикалық бөлімі болады.
Шындық жүйесінде көркемдік әлем жеке тұлғаның, адамзат пен бүкіл халықтардың
өміріне деген жауапкершілікті, мәдениеттің
атқарар қызметін, адамның халық өміріне қарай жақындауын, қорыта айтқанда
адам тек қана “мен” емес, жалпы “біз”, “ біздер” болып көпшілік өмір кешуге
үйренуі керек. Шындық өнерде көркемдік әлем сезімдік нақтылы хабарлармен
толығынан қамтылған. Ол табиғаттың барлық қажетті түрлерімен: жер, ауа, су, от
т.б. тұтастай бірге. Осы әлемде, солармен бірге адамның мінез-құлқы, әдеті
қалыптасып, олар бірімен бірі қарым-қатынаста болады, осыдан барып қоғамдық өмір
және де тарихи өмір басталады.
Көркемдік шығармаға – пластикалық және пластикалық емес элементтер
кіреді. Пластикалық емес элементтер -
бұлар тура құрастырылған жағымдылық оқулығымен келген сентенция,
дидактикалық ойлар, олар сол шығарманың жетегінде философиялық, саяси, діни
моралдық ойларды қамтиды. Содан барып көркемдік түрге енеді, ол осыдан
пластикалық элементпен байланыста болады. Көркемдік әлем – ерекше бөлініп
тұратын белгілі, таныс, өзің көріп тұрғандай сезінесің. Оны жасағанда суретшінің ой-санасы, оның ойша
армандауы мен өзін қоршаған ортаны барша сезімталдықпен барлап қарауы т.б. себеп
болған.
Көркемдік әлем – шындық. Солай
бола тұра шындыққа жатпайтын да кездері бар. Оның шындық жері: оның шындықты
концептуальді түрде барынша толықтырып, тұрмыстағы барлық болып жататын
өзгерістер мен қайшылықтармен бірге ұштастыру. Сонымен қатар осы көркемдік
әлемнің шын емес жері: ол көрермен не оқушы осы әлемде бәрімен бірге өмір сүріп,
бәріне де қатысып, көріп отырғанмен ол ешнәрсені де өздігінен өзгерте алмайды.
Мысалы: көрермен қаншама қолынан келер болса да сол қойылымдағы рөлге
қосылып ешнәрседе ойнап бере алмасы
анық, оны тоқтата алмайды. Көркемдік әлем – барынша толықтырылған жүгі ауыр
дүние. Шындық өмірден оның айырмашылығы онда барлығы көркемдік концепциямен
жасалынған, бәрі де оның саласы. Негізінен алып қарағанда көркемдік концепция
өз артықшылығының әсерімен
пластикалық бейнелерден бөлініп шығады, оқырмандар оларды сол көркемдік әлемдегі
заттар мен көріністерді бірге қабылдап отарды. Көркемдік әлемдегі ең белгісіз
әрі кездейсоқ көріністік түрлер, заттар, не бір әрекет-көрініс оның қимылдық
іс-әрекетінің мінез-құлқы т.б. негізінен сол шығарманың түпкілікті арналымына,
негізгі тақырыбына тікелей бағынышты, байланысты болады, ол ешқандай да бір
кездейсоқ болған оқиғаға жатпайды.
Көркемдік шындықтың - бағалылығы, тұтастығы және
құрылымдылығы.
Көркемдік әлемнің ең бір құндылық жері: ол осы әлемдегі барлық қимылдарға
оның соңына реципиент қатынасының тура пропорционалды түрде болып келуінде деп
түсінуге болады. Ынталылық пен жігерлілік, қабылдаушылық шығарманың маңызына зор
әсерін тигізері анық. Дегенмен сол шығарма текстінің адамға, адамзатқа деген
қатынасы мен оның мәні жөнінде құндылықтың да зор мәні бар. Көркемдік шындық
әлемді сол бүтін қалпында көрсетеді. Бұл – көркемдік әлемнің өзіндік арнайы
қасиеті, ол өнердің терең мағынасын, қасиетін әлемге, дүниеге танытады. Кейбір
теоретиктер: көркемдік әлем шындықты құрастырумен бейнеленеді деп
қателеседі.
Көркемдік әлем – шындық шығармаларда – таза шындықта – сол болып тұрған
шын оқиғалармен құрастырылады. Дегенмен өнер барлық уақытта реализммен
бірге біріге бермейді, реализмнің
шегі, жағасы бар. Әдебиеттегі көркемдік шындықтың тарихи көптеген түрлері бар.
Басқаша сөзбен айтқанда өнердегі
құрастырмалылық және өмір – адамзаттың көркемдік саласындағы түсінігінің тарихи
сәттерінің бір кезекті ғана деп түсінуге болады. Оның өзіндік сатысы да мазмұны
да көркемдік шындықта, өмірде тарихи салада сол ағыммен жүріп
отырады.
Көркемдік шындық және
көркемдік шындыққа ұқсастық.
Көркемдік шындық және оны көрсетудің, оны бейнелеу жұмыстарының шеберлігі сонау ерте
кездерден өнер туралы, оның әртүрлі кездердегі жайлары туралы ой-пікірлер,
сараптамалар жасалынып келеді.
Көркемдік шындық - көркемдік еңбек заңы. Көркемдік шындық - “шын
мәніндегі нағыз шындық, тіпті кей жайларда одан да артық
шындық”.
И.Бабель айтқандай: жақсы ойлап келтірген тарихпен өмірде жүре алмаймыз,
ал өмір керісінше, жақсы ойлап тапқан тарихқа қарай
бейімделеді.
Көркемдік шындық, шындыққа ұқсастықпен үйлесе алмайды, ол өмірге жай ғана
ұқсастықпен үйлеспейді. Шебер суретші туралы айтылған сөз бар: ол бір гүлді өте
шеберлікпен суретке салған, оның өте сенімді болғаны сонша адамдар оны шын гүл
десе, аралар да сол гүл полотноға қонақтап, бал жинауға кіріседі, бірақта бұл
нағыз шындық болатын, дейді. Көркемдік шындық - нағыз, барып тұрған терең
мәніндегі көркемдік тазалық, шыншылдық деуге болады. Барлық жағдайда да оған
ұқсамаса да көркемдік шындық сол болған шын уақиғаның барлық қимыл жүйесін, оның
негізгі өмірлік сипатын, жағдайын, тіршілік көзін айқындап, ашып
береді.
Көркемдік шындықтың түрі, негізгі мағынасы заманға қарай өзгеріп,
жанғырып, қайта жасап отырады. Өнер болған шындықты тұрмыстық саладағы кейбір
өзгерістерді, түрлі заман жаңалықтарын, әлеуметтік нормаға сай әрқайсысын өз
бетімен кейінгі заманға қалдырып отырады.