&31. Көркемдік әдіс және көркемдік стиль.

 

Ғылым, өнер және факт

 

         Өнер жан-жақты арнайы түрде: оның тек бір затын ғана емес, мақсатын, негізін, формасын және әдісін де өзінше меңгере алады. Суретші оқымысты ғылым адамдарына қарағанда өмірлік деректерге, фактіге басқаша қарайды. Оқымыстылар үшін фактіден – нағыз шындықтан ауысу, көзбояушылыққа жатады. Суретші болса одан жағдайға қарай оп-оңай ауысады. Мысалы: Суриковтың «Атқышты жазалау таңы» атты суреті. Оны тарихшы  жазалау Қызыл алаңда болды десе, ол шындықты бұрмалаған болады ( шындығында оқиға қара батпақта болған) ал осы жағдайды жақсы білетін суретші Суриков, ол жерді жоғарыда айтылған картинасында Қызыл алаңды көрсетеді. Бұл жерде суретші сол замандағы тарихи-әлеуметтік шындықты көрсетеді.

 

Көркемдік әдісітің табиғаты.

 

         Көркемдік (еңбектік) әдіс – эстетикалық категорияның ең бір жас саласының түрі. Ол советтік сынды 1920 ж басы мен 1930 ж. Аяғында пайды болды. Сол кездерде кейбір теоретиктер философиялық әдісті көркемдік еңбек жүйесіне бірден тура алмастыра бастады.Бұл өзіндік қысқарту сияқты - өнер арналымы есепке алынбады. Осының салдарынан бұрын эстетикада жоқ түсінік – көркемдік әдіс құрылды. Дегенменде ол бұрыннан басқаша түрде ойға  алынып, қолданылып келген болатын. Көркемдік әдіс табиғаты туралы түрлі айтыстар болып келеді. Бірқатар оқымыстылар оны көркемдік әдістің бірнеше түрлерінің қосындысы деп анықтама жасаса, басқалары өнердің шындыққа эстетикалық принципі дейді, ал үшінші біреулері : - дүниетанушылық жүйесіндегі бағыттаушы еңбек саласы деп көрсетеді.

         Көркемдік түрлі тәсілдер мен жайларға топтастыруға болмайды. Себебі: қандай да болмасын  бір нәрсе, затты түрлі әдіс жүйесі қамқорлыққа алады. Мысалы: комедиография ондағы өзіндік әшкерелеу немесе ауыспалы түрде әшкерелеу не айқындау жұмыстары сол сахнадағы күлдіргі пьесалар қойылымында түрлі қырынан көрініп, шындықты жеткізіп отырады. Өнердің шындыққа деген эстетикалық қатынасы мен еңбек әдісін бірге қорытындылау қателік. Бір әдіс-тәсілдің шеңберінде түрлі қатынастар бар. Көркемдік әдістің негізін жалпы идеологиялық шепке (позицияға) жанастыру, жазушыларға дүниетану саласында еңбек етуге қолайлы болар еді. Өнерге осылай қарауда Бальзак, Достоевский, Пикассо өнерлеріеің ерекшеліктерін тану мүмкін емес сияқты. Көркемдік әдісті оның өзінің эстетикалық табиғатынан қарау керек. Әдіс-анықтау, білу құралы, сол не басқа бір шындықты меңгеру (анықтау сабағы). Әдіс-анықтаудағы игеретін заттың түпкі нұсқасы.

  Өнерде осындай зат негізінен алғанда болған нағыз шындық (действительность), оның адам баласы үшін маңызы-мәні болып табылады. Көркемдік әдіс-тарихи бейнелік ойдағы нұсқа түрі деуге болады.

    Стиль-көп түрлі түсінік беретін термин оны түрлі ғылым салалары қолданады ( әдебиеттану, өнер зерттеу, лингвистика, мәдениеттену және эстетика салалары) . Стиль белгілі бір мәдени түрдің тазалығы не оның бағалылығын басқа бір түрлерден бөліп көрсететін қасиетімен, қатынасымен көзге түседі, Қайсыбір зат болмасын мәдени бағалылыққа жақындай берген сайын стильдік жағынан да айқындала береді, оның белгілі бір мәдениет түріне оның әлеуметтік – тарихи тұрғысына қарай бейімделе бастайтыны анық. Заттың стилі, яғни оның бар көркемдік жағынан құрылымы оның тек қана сыртқы түрі – формасы емес, ол біріншіден оның материалдық, саналық мінез-құлқының сол өзі қатынасып тұрған мәдени салаға, оның көрінісіне ішкі – сыртқы әсері. Өнердегі стиль – ол форма емес, мазмұн емес, тіптен ол шығармадағы олардың бірлестігі де емес. Осылар арқылы стилді анықтауда нәтиже бермейді,. Сондай-ақ стиль формаға да жатады. Стиль – барлық элементтердің бірігіп көркемдік ортаға бейімделуі , оның тастай топ бірігуі. Стиль – типологиялық тұтастық, көркемдік әлемнің ұйымдастырушылық принципі. Стиль - әдебиетте – көркемдік әлемнің ішкі қажеттігі, ол шығарма барысындағы кездесіп отыратын кейбір «сөз тіркестері». Француз  эстетигі МүДюфрен айтқандай : - «Шығарманы түсіну : - ол қандай болып тұрса, солай қабылдау керек» дегенге сенімділік.

 

Стильдің функционалдық көпжоспарлылығы.

 

         Стильдің функционалдық саласы қандай? Оның әлеуметтік – эстетикалық табиғатын түсінуге осы сұрақтың жауабы қажет.

1.     Стиль – шығармашылық процестің факторы суретшінің деген көзқарасына бағыт береді. Ол тұрмыс жайының өмірдегі сан қырлылығына қарай оны біріккен тұтас көркемдік жүйеге, әлемді тұтас сол қалпында тануға бағыт береді.

2.     Стиль – шығармашылық әлеуметтік тұрмыстың факторы, суретшінің қоғамға деген қатынасына бағдарлама, бағыт беруді орындау.

3.     Стиль – көркемдік процестің факторы, ол оның негізгі темір қазығы, барлық ой толқуы , сол арқылы өтеді. Тіпті реализм, келешегі барлық кездердегі «көп стилді» бағытта бола тұра өзінше осы стильдік осьте болады. Стиль суретшіні сол көркемдік қозғалысқа орай қатынасқа бағыттап отырады. Ол көркемдік әдет-ғұрыптың (традиция)  дамуына ықпал жасайды, өткендегі түрлі заман араларындағы көркемдік ауыспалы қатынастар болып отыруын жөнге келтіреді. Осы жұмыстар барсыныда ол сол шығарманың жалпы құрылымын қатаң сақтайды.

4.     Стиль – мәдениер факторы, ол суретшіні, оның шығармасын, сол өзін қоршаған ортадағы мәдени өмірге бейімдейді.

5.     Стиль - өнердің көркемдік әсерінің факторы. Ол шығарманың аудиторияға эстетикалық әсерін анықтайды, ол суретшіні белгілі бір көрермендерге бағыттап соңғысында көркемдік құндылыққа да сол сияқты бағыттау жұмыстарын жасайды.

 

Стильдің құрылымы.

 

         Жеке бір шығарманың немесе көркемдік мәдениет түрінің стильдік құрылымы негізінен алып қарағанда күрделі және көп қабатты болып келеді. Өзінің жабық – ораулы күйінде тұрғанда стиль автордың жеке басының ерекшеліктерін, сол шығарманың көркемдік ерекшеліктерін оның көркемдік ойының бүтіндей сақталуын, мәдениеттің тарихи ғұрпының сақталуын, оған суретшінің еңбегі арқа сүйейтінін білдіреді. Осы стильдік құрылымдар бірнеше қабат болады:

1.         Стильдік қабат – индоевропалық көркем мәдениеттің барлық көріністерін меңгереді.

2.         Стильдік қабат- мәдениеттегі ұлттық стильдік ерекшеліктерді қамтиды. Бұл жерде халықты стиль кең орын алады. Мысалы: жақсы,  сауатты аударылған өлеңдер немесе шығармаларда сол халықтың стилі сезіледі.

3.         Стильдік қабат – ұлттық дәрежедегі стиль, ол дегеніміз қайсыбір болмасын халықтың белігіл бір дәрежеде таихи болмаса көркем мәдениет саласында өркендеу кездері. Францияның классицизм немесе итальяндық барокко осындай стиль.

4.         Стильдік қабат – тарихи кештеу қалған стиль – бір-бірімен бәсекелес, көркемдік бағытағы бірнеше стильдің қоыснды түрі.

Стильдік қабат – ең кеш қалған түрі – ол суретшінің жеке өзінің стилі, ол оның көркемдік ойын көрсетеді.