ІІІ-БӨЛІМ. ЭСТЕТИКАЛЫҚ ҚАТЫНАС
ЖӘНЕ
ЭСТЕТИКАЛЫҚ
САНА.
&12. Әлеуметтік табиғи
сала, құрылымы,
эстетикалық
қатынасы.
Эстетика пәнін ғылым ретінде
анықтай отырып біз: эстетика табиғаттың ішкі сырларын ашу керек, және адам
баласының дүниедегі шындықты эстетикалық жолмен меңгеруі керек. Адамның шындықта
эстетикалық салада жете түсініп, оны меңгеру дәрежесіне жетуі үшін осы саладағы
кейбір табиғи ерекшеліктерді де түсіну қажет. Осы жөнінде К.Маркстің оның
еңбектерінің зор маңызды орны бар, бұл жөнінде әр кезеңдерде түрлі әдеби
салаларда жарияланып келеді.
“Аюан”, деп жазады Маркс, -
айналасындағы дүниені өзінше сол бір затқа қарай, оның өз қажеттігіне орай ғана
сезінеді, ал адам болса қайсыбір зат болмасын оның арналымын, қажеттігін
сараптап әдемілік жағына қарай тиісті бағалай да біледі. Адамның ең бір үлкен
жетістігі, ол өзінің еңбек сүйгіштігі арқасында өзін қоршаған ортада сол бар
нәрсені жаңартып, не қайта өзгертіп, оны өзі қалаған салада пайдаланып
отыратындығы. Сонымен қатар адам әбір затқа сол заттым қоршаған ортада арналуына
қарай, соны пайдаға асыра білуінде. Егерде адам баласы әрбір заттың өзіндік
орнын, шектеулі қажеттілігін білмесе ол өмірде жанартушы. Өнерді т.б. одан әрі
қарай жалғастырып дамытушы болмас еді, онда ол керсінше “Қиратушы” болар еді,
дейді. Адамның қайсыбір еңбегінде болмасын эстетикалық бастама кездеседі. Адамға
тән бір нәрсе: Ол өз еңбегінде,
іздену үстінде тек қана пайда табу ғана емес, сонымен қатар қуаныш та табу,
еркіндікті сезіну, жарасымдылықты игеру. Осыған орай өз еңбегіне берілген
әлеуметтік - қоғамдық не болмаса жеке тұлғадан алған бағаны да сезіну. Сонымен
қатар жоғарыда келтірілген жақсы қасиеттерден ауытқыса адам өз тіршілігінде адамдық қаситінен
айрылады.
Айта кетер бір жай, ол
қоғамдық өмірде өзіндік өзгерістер болып тұрады, ол да адам санасына әсер етеді.
Әлемдегі, сол өзін қоршаған ортадағы нақты көрініске адам көзқарасы, ойша
қарым-қатынасы әрқилы болып отырады, ол бір жағынан сол күнделікті кездесіп
отыратын табиғи шындықтың, әртүрлі әсері, жан жақтылығы сезім байлығын
күшейтетін әсері болады. Басқа жағынан алып қарағанда, тіршілік қамында жүрген
адамның өміріне деген қажеттіліктің әртүрлі екенінде де болады. Мысалы: алдымызда
қарағайлы орман. Ондағы түзу, көкке таласқан тамаша ағаштарды көріп, осы
ағаштарды құрлыс материалдарына айналдырса деп ойлауың сөзсіз, бұл жерде қалай
болғанда да бірншіден өмір талабы, соншама байлық - осы көп ағашты құрлысқа
пайдалану құмарлығы кәдімгі өмірде күнделікті кездесетін заңдылық сияқты – ол
адамның өміріндегі заттай қажеттілікті толықтырады. Адам өмірінде күнделікті
болып отыратын осындай сәттерге сын көзбен қарап, оны ешқандай да жек көруге
болмайды. Себебі ешқандай да асыра айтпай-ақ өмірде осындай қатынас болмаса адам
өмірде бір күнде өмір сүрмеген болар еді. Сол жоғарыда айтылған орманда мал
болса жегенін жеп, қалғанын бүлдіріп кетер еді. Адам болса оны өмірге
қажеттілікке пайдаланумен қатар орманның басқада әдемілік жақтарын көріп, оны
басқа салаға пайдалануды, орманды сақтауды ойлайды. Табиғат байлығының өте
бағалы екендігін, оны күтіп, әр салада қажетіне қарай пайдалануға болатынын адам
ғана біледі.
Кез келген уақытағы табиғат
әлемінің үйлесімділігі, мақсатқа сәйкестігі, жаңарып отыратындығы өмірге нәр
беріп отыратындығы. Осындай бір қуанышты сәттерде адам барынша риза болып
“тамаша,өте жақсы” деген сөздерді атып қуанады. Осылай қатты ризашылықпен сөз
айту сол нәрсеге арнап дұрыс – оң баға беру – эстетикалық баға беру болып
табылады. Кейде оны эстетикалық қатынас деп те жатамыз .
Жалпы “Қарым - қатынас “
(отношение ) деген сөз қоғамда бір-бірімен ой алмасу, зат алмасу, қатынас жасау
т.б. деген ұғымды білдіреді, бұл тек адамда ғана болатын жәй. Адамдық қатынас,
ол шындық пен асыра айту немесе жалғандық арасындағы қатынас. Қатынас дегеніміз
адамға ғана және қоғамдық орны бар. Бұл жерде аюанның ешқандай да орны жоқ,
оларда қарым-қатынас жоқ. Дүниеге
деген эстетикалық қатынас тарихи болмыс. Оның пайда болуына зор үлес қосқан
енбек. Және адамзаттың өмір сүрүдегі әл-ахуалдық жайы. Эстетикалық қатынас -
қоғамдық қатынас. Ол қоғамда белгілі бір дәрежеде пайда болады, ол тек қана
адамға тән нәрсе, ол сол қоғамдық ортада ғана іске асып, айналымда болып
отырады. Оның қандай да болмасын жақсы жұмыс жасауы, дамуы қоғамға ғана
байланысты. Эстетикалық объект – кез келген шақта пайда болатын шындық, ол қалай
болғанда да адаммен қарым қатынасқа түседі, адам оны зор қажеттілікпен қабылдап,
осы қатынас арқылы адам эстетикалық жағынан қанағат алады. Әлемді эстетикалық
жолмен түсініп, оны бағалау ол биологиялық біліктілік емес – ол әлеуметтік
реттілік болып табылады. Белгілі бір қоғамда пайда болып жаратылып – жұмсалып,
белгілі бір жобада адам өзінің өмір сүретіндігі туралы жәрдем сияқты нәрселерден
босану түралы биологиялық ой келеді. Күн көрісі төмен, барлық уақытын дүние
қууымен жүретін адамда білімге, ғылымға деген құмарлық болмайды, сондықтан онда
эстетикалық қатынаста та жоқ. Эстетикалық субъект – ол мінез құлқымен және
білімділігімен белглі бір дәрежеге дейін дамыған, нақтылы бір қоғамдық салаларға
қатысы бар адам. Адам – барлық қоғамдық
қатынастардың тамыры сияқты. Эстетикалық баға деген сөз, жалпы алғанда
эстетикалық қатынастың нәтижесі деуге де болады, ол сол заттың формасы,
арналымына сай келеме? Мысалы бір затты эстетикалық жолмен бағалап байқасақ:
Стол немесе стул, бұл екеуін бір-бірінің формасына (үлкенді-кішілігі) олардың
әрқайсысының арналымына, қандай материалдан жасалғанына, оның қалай өңделгеніне,
барлығына назар аударғанда білеміз. Эстетикалық қатынастың тамаққа деген әсері:
ол дастархан жасалғанда, қандай тамақ ? неден жасалынды т.б. есептелінеді , бұл
жерде аш адам көбіне дастархан мәзіріне көп талдау жасай бермейді, ол өз
қажеттілігін тез орындауға барады. Эстетикалық катынас ашық мінезді көңілмен
қалыптасады, ол барлық кезде “субъекті” мен “объектінің” өзінше бірлесуінде
болады. Адамдағы мінез-құлықсыз сәттер болмайды, онсыз адам өмірінде шындықты табу да
қиын деп жазған Ленин. Эстетикалық қатынас кейбір жекелеген тұлғаның жалпы
негізін анықтауға, оны білуге көмектеседі , бұл жерде ол туралы шындық ой болу
керек .