6
&6. Антикалық дәуір және
орта ғасыр эстетикасы.
Маркстік эстетиканың өмірге
келуі, белгілі болуы, философияның одан бұрын дамуынан, көркемдік тәжірибе мен
эстетика теориясының өсуінен болған. Осыған дейінгі эстетикалық ойларға талдау
жасай отырып, біз бұл бөлімде кейінгі эстетикалық теорияның өсу, даму жолдарымен
толығырақ танысамыз.
Өткен заманғы эстетикалық
көзқарас пен теорияның дамуына философия ғылымының әсері күшті болды. Философия
саласындағы материализм мен идеализм арасындағы қарсыластық эстетика саласына
айтарлықтай кері әсерін тигізіп отырды. Әлемдегі жақсылыққа, табиғатқа деген
эстетикасын түсінушілік сезімге деген жан-жақты түсінушілік көзқарас бола тұра
оның өнерге деген қатынасына мына екі жол: “материалистік және идеалистік” жол
шешуші себепкер болатынын көрсетеді.
Эстетикалық жоба алғашқы кезде
ертедегі Шығыс елдеріндегі құлиеленушілерден: Египетте, Вавилонда, Индияда,
Қытайда пайда болған. Шындығына келсек эстетикалық теорияның шығуын ертедегі
Грециямен байланыстырады. Гректердің эстетикалық дамып-жетілуі олардың антикалық
өнермен тығыз байланысты болуынан деп көрсетеді.
Ежелгі грек эстетикасы
жіктелмеген ғылымның бөлігі болған. Дүниенің қайсы да бір мінездемесінде оның
эстетикалық бағалауы орын табады. Алғашқы натурфилософтар көзқарасында
эстетикалық пен космологиялық бірлікте берілген. Әдемілік – бұл әсемдік үйлесім,
дүние жаратылысының сұлулығы деп түсінген.
Натур философтардың дүниенің
объективті тіршілік етуі және оның сұлулығының реалдылығы туралы ойлары
теориялық сабақтастықтың бастауы болды.
Пифагорлықтар түсінігі бойынша
дүние сымбатты, мүсінді космос, бүкіл әлем - үйлесім және
сандар.
Пифагор мектебі бірнеше құнды
эстетикалық ойлар айтты: 1) космос, объективті, эстетикалық қасиеттері бар,
ұйымдасқан система деуі, 2) үйлесімділік, жарасымдылық әртүрліліктің келісімі
деп түсінуі, 3) музыкалық үйлесімнің сандық негізі туралы
ойлары.
Пифагорлықтар бірінші болып,
өнердің, атап айтқанда музыканың адам жанына әсері туралы ой айтты, бірақ олар
бұл әсерді тек емдік мағынада
түсінді.
Олардың көптеген ақыл-ойлары
эстетикалық ой-жобаның толығып алға қарай дами түсуіне жол берді. Ертедегі грек
эстетикасындағы материалистік жолдың басы Гераклиттен (шамамен 530-470 ж.ж.
б.з.д.) басталады. Ол оның диалектикалық көзқараста болған адам пифагорлықтар
сияқты ол да әлемдегі әдеміліктің заңдылығын, шындығын мақұлдайды. Гераклит
әдемілікті диалектикалық жобамен көрсетеді. Ол әдемілік пен гармонияны бірге деп
алады да әдеміліктің жалпыға тән екендігін алғаш рет
айтады.
Ұлы философ (материалист)
Героклит ойынша: 1) дүниеде қозғалмайтын, өзгермейтін ешнәрсе жоқ. Бәрі қозғалып
отырады. Дүниедегі барлық құбылыс жанды оттан жаралған, олай болса адам жаны да
материядан тұрады, бірақ осы өте құрғақ оттан тұрады. Өмір сұлулығы – күрес
сұлулығы деп түсінді.
Сұлулық табиғатын түсіну
Гераклит үшін өмірдің дүниеге келу мен өлімнің, күрес пен бірліктің мәнін ашу
мен тең болады.
Сұлулық дегеніміз үйлесімдік,
ал үйлесімдік - қарама-қарсылықтар бірлігі деп қараған.
Аты әлемге әйгілі Сократтың
(469-399 жж. б.з.д.) көзқарасында ол космостан адамның әл-ахуалына (оның ішкі
жан дүниесіне) зер салады. Ол өзінің философиялық көзқарасына – идеалист
болғанмен бірнеше эстетикалық пайдалы ойлар мен тұжырымды сөздер қалдырған
ғалым. Ол сұлулық пен қайырымдылықтың бірлігін ұсынған болатын, яғни эститка мен
этиканың бір екенін басты сұрақ етіп қойды.
Антика дәуірінің көрнекті
философы Демокрит әдептілікті, әсемдікті үйлесімдіктен, бөліктердің дұрыс
байланысынан, симметриядан көрген. Сұлулықты ол өлшем түсінігімен
байланыстырған.
Демокрит өнерге үлкен көңіл
бөлген. Өнер адамның ең аз қажеттіліктері орындалғанда ғана пайда болады деп
есептеген.
Өнер мәні Платонның (427-347
жж. б.з.д.) идеалистік көзқарасы оның жалпы философиялық дүниетанымына ғана емес
эстетикалық көзқарасына да әсерін тигізді. Платонның ойынша эстетика дегеніміз:
ол әдеміліктің философиясы, өнер философиясы. Платонның айтуынша: әдемілік
шамадан тыс сезгіш мінезімен айқын, - сондықтанда оны сезіммен емес ақылмен ғана
аласың деген.
Платон ойы бойынша, сұлулық
бастауы – идеялар әлемі. Өнерді ол заттар көшірмесі, ал заттар идеяның болымсыз,
реңсіз көшірмесі деп таныған
Платон эстетикалық тәрбие
теориясына аса үлкен мән берген.
Ол өнердің адамға әсерін
мойындаған, бірақ ол негізінен кері әсер деп түсінген. Сондықтан да Платон
өзінің идеалды мемлекетінде тек өнердің музыканы, атап айтқанда әнұрандарды ғана
қалдырды.
Аристотель эстетикасы антика
дәуірі эстетикасының шыңы және дамуының жинақталуы болып
табылады.
Сұлулық негізін Аристотель
объективті дүниенің заттарының өз бойынан көреді. Мысалы, заттардың -
айқындылық, реттілік, тұтастық, симметрия, зат бөліктерінің үйлесімділігі сияқты
қасиеттерінен.
Мимесис теориясын Аристотель
одан әрі дамытты. Өнерді ол ақиқат өмірге – заттарға, адамдарға, олардың
іс-қимыл, әрекеттеріне еліктеу деп түсінді. Өнер әсерінен алатын қуаныш сезімін,
Аристотель, бейнеленген құбылыстарды, оқиғаларды танумен ұштастырады.
Өнердің адамға әсеріне, Аристотель,
үлкен мән береді. Өнердің адам жанына әсер етер өнегелік әсерін қолдай отырып,
оның танымдық құндылығын ерекше атап өтеді.
Трагедиялық материалдар
негізінде Аристотель катарсис теориясын ұсынады. Катарсис дегеніміз - қорқыныш,
үрей, қайғысына ортақтасу, аяу сезімдері арқылы адам жанының
тазаруы.
Орта ғасыр эстетикасы (Ү-ХҮ
ғғ.) көрнекті өкілдері Аврелий Августин (ІҮ-Ү ғ) және Фома Аквинский (ХІІІ
ғ).
Орта ғасыр эстетикасында –
барлық әсемдік, жақсылық, тазалық өмірге емес құдайда деген концепция болған.
Құдай - суретші бүкіл әлемді жаратты, жасады. Адам – суретші шығармашылығы үшін
күшті, өзіне жан бітірген, қайрат берген, көркемөнерлік үшін материал жасаған,
өнер құпиясын танып-білуі үшін ақыл мүмкіндігін силаған суретші - құдайдан
алған.
Аскетизмді жоғары
қайырымдылық, ізгілік нышаны деп түсінуі, қоршаған орта, ақиқат дүние сұлулығына
өштестік, өзін-өзі жек көрушілікке, жаратпаушылыққа жеткізген, құдайға деген
махаббатын көтермелеушілік, өнер мен ғылымды қудалау – дүниені эстетикалық тану,
меңгеру ғылымның дамуына кедергі жасады.
Эстетикалық жаңғыруы жаңаша,
өзгеше бір тарихи жағдайларда, яғни феодалдық Орта ғасыр қойнауында пайда болған
жаңа капиталистік өндіріс мүмкіншіліктері мен соған теңдес жаңа қоғамдық
қатынастардың, мәдениеттің, ғылымның және өнердің дамуы барысында ғана мүмкін
болды.