27

&27. Көріністік-синтездік өнер.

 

         Өнердің осы аталмыш саласына – театр, эстрада, цирк, кино, телевидение жатады. Көркемөнер саласының осындай көп түрлі болғанымен олардың жалпы белгілері бір болып келеді. Табиғатында олардың барлығы да синтезді болады. Олардағы синтез басқаша, ол сәулет өнері мен кескіндеу өнерінен бөлек болып келеді. Қазіргі техниканың дамыған кезінде осы көріністік-синтездік өнердің де барынша дамығаны белгілі. Ол жоғарыдағы бар өнер түрін біріктіреді. Т е а т р – кеңістіктегі көрсетілетін уақытша өнер түрі. Спектаклбде осы театрлық өнерді шығаруда көптеген кеңістікке тін элементтер бар, олар: костюмдер, сәндік  элементтер, актердің өзі. Бұл жерде уақыттылық жағының да өзіндік мәні бар. Театрда ең негізгі орын – актерға тән, оның шеберлігі, ой-талғамы, орындаушылық қызбалығы т.б. барлығының зор мәні бар. “Театр” – сөзінің өзі ертедегі грек сөзінен алынған. Антикалық дәуірде гректер арнайы көріністік орынды солай атаған “Театрон” деген сөз. Ол халқы көп әрбір қалаларда болған. Ол кездерде осындай орындарда садақа беру оған адамды не малды сою, гладиаторлардың жекпе жегі, тіпті кінәлі болған адамдарды жазалау сияқты жұмыстар көрермендер алдында ашық болып отырған.  Бұл көріністер театрға жата ма? Осы сұраққа жауап алу үшін эстетикалық айрықша түсінік беретін “о й ы н” деген сөзді байқасақ. Ұлы философтар бұл сөзге түрлі жауаптар берумен келеді. ХХ ғ. ұлы оқымыстысы Нилье Бор: “Атомның құпиясын түсіну – баланың ойыны,   ол сол бала ойынының құпиясын білумен тең нәрсе” деген. Сонымен қатар эстетикада: “гармониялық модель (Кант). “Қызмет,  еңбек, мақсат – сол өзі. (Спенев) “Шындық сезімді, түсінікті рухани қанағаттандыру (Гросс) Ойын ерте заманнан адамды рухани байытып келеді. Ойын адаммен қатар малға да тән нәрсе. Ол ойын арқылы өзіндегі табиғи күштің артығын жұмсай отырып өмір сүруіне қажетті күш, шыдамдылық т.б. қажетті түрлерді игереді, ол табиғи түрде болады. Ал адам болса сол сияқты құбылыстардың бәріде ақылмен, санамен, қажетіне қарай болып отырады. Ойын түрлеріндегі тағы бір ерекше жағдай, ол адамның сол ойынды маскамен ойнауы. “Маска” – “бет перде” әртүрлі болуы мүмкін. Ерте заманнан бергі белгілі театр – ертедегі грек театры мен ертедегі үнді театры, сол кездерде актер көрермендер алдына маскамен шығады екен. Осы ойындарды көрермендер аса бір рахат сезіммен көріп, риза болады екен. Осы ризашылықтарын грекше “К а т а р с и с” (Аристотель), индиялықтар “р а с а” – деген сөзбен білдіреді екен (Ахинавагупта).

         Театр өнеріне эстрада мен цирк те жатады. Олар көп жағдайда театр өнеріне жақын келеді. “Эстрада” өнерінің ең басты өзгешелігі – ол көрермендер арақатынасының ерекшелігінде. Ол көрермендермен тікелей қалыпты қатынаста. Эстрада негізінен көңіл көтеру түріне көбірек барады. Дегенмен эстрада жан-жақты өнер саласы. Мысалы: А.Райкин – оның жұмсақ күлкілі әзіл-оспақтары, аямай сынайтын сатирасы, жоғары патетикасы көпшілік қауымға белгілі.

         “Ц и р к” ең  ескі көрермендік өнерлердің бірі. Халыққа жағымды, демократиялық өнер. Цирктің эстетикалық табиғаты сонда, ол небір қызықты нөмерлер арқылы адам бойындағы шексіз талантты, оның мүмкіншілігін көрсетеді. ХХғ. Перзенті – к и н о - өнерінің жалпы көркем өнер саласындағы орны өзгеше. Алғашқы “техникалық трюк” түрінен бастау алған кино, қазір миллиондаған адамдардың рухани-эстетикалық  ықпал алатын күшті құралға айналды. Қазіргі кинода көріністер мәнерлеу өнерінің көптеген түрлерін қолдана отырып жұмыс жасайды (композиция, цвет, ранурс т.б.).

         Кино, театр екеуі де әдебиет саласында, соның ықпалымен пайда болады. Бұл екеуі де синтетикалық ұжымдық маңызы бар өнер түрі. Екеуі де сонда ойнаған актерлар жұмысымен байланысты. Киноның тағы бір ерекшелігі, ондағы жылжымалы кинокамера. Ол шын мәнінде еңбек құралы болып табылады. Қазіргі кездегі жылжымалы кинокамералар мен адамның тұрмысындағы бұрын белгісіздеу болып келген кейбір жұмбақ жайларды оның кейбір  жасырын мінез-құлқы туралы түсіре алады. Өнердің көп түрінен алда болса да кино кейбір түрінде қалып отырады. Мысалы: көрермендер алдындағы жанды бейне “актер” одан көп артық әсер етеді. Біздің көз алдымызда өнердің жаңа  түрі туды. Ол – т е л е д и д а р – білім мен ғылымның, техниканың өркендеуі арқасында дүниеге келген өнердің бұл сияқты кейінгі жаңасы қазіргі өмірдегі ең үлкен жаңалықтың бірі болды. Миллиондаған адамдар өміріне, тіршілігіне тығыз байланысып кеткен бұл өнер түрі адамның демалысына, күнделікті рухани өмірге жақсы әсермен танылды. Қазіргі жағдайда теледидар эстетикалық қызметтің ең үлкені болды. Ол айрықша мәні бар өнер екендігіне – тез арада төтенше түрде хабарлар жүргізе алатындығы, көгілдір экран арқылы арнайы бір адаммен немесе барша халықпен сұхбаттаса алуы т.б. қазіргі кезде көпшілік көңілінен шығып отыр. Өзінің осындай зор ерекшеліктерінің арқасында теледидар жариялылық пен демократияны жандандыруда, қоғамдағы рухани мәдениеттің дами беруіне өз ықпалын алдағы кезеңдер де жасай береді.