Қосымша №1
ГЛОССАРИЙ
ВАНГАРДИЗМ,
авангардшылдық
(франц.avantgardismе — алғы шептегілер) — қалыптасқан қағидалар
мендәстүрден, өмір бірқалыптылығынан алшақтай отырып, көркем мәдениетті
жаңғыртпақ болған мәдени ағым. А. XIX ғ-дың аяғы мен XX ғ-дың 60—70 жылдарында өрістеді. Ол модернизмнің
тым әсерленген бағыты ретінде қалыптасты. А-нің басты мәнісі— мәдени
мирасқорлықтың маңызын кемітіп, «мәңгі құындылықтар» деген ұғымды қайта қарау.
А-нің пайда болуына философияда постклассикалық ағымның (Шопенгауэр, Ницше,
Бергсон, Хайдсггер, Сартр т.б.) ықпал етуі; психологияда — фрейдизм мен
психоанализдің қалыптасуы, лингвистиканың мәдениеттанулық деңгейде көрінуі;
еуропаорталықтық принциптен бас тартып, шығыстық мәдениеттерге, дінге назар
аудару; теософия, антропософия жаңа эзотериялық ілімдердің жандануы үлкен
әсерін тигізді. А. ұғым-терминін өнертануда алғашқы рет қолданысқа енгізген
француз көркем өнер сыншысы Т. Дюре болды. А. өкілдері өнерді өмірден айырып
қарап, оның әлеум. маңызын жоққа шығарды, өнердің ерекше эстет. табиғатын
әсіреледі. Реализмді теріске шығарғандардың барлығы өздерін «авангардшылар»
қатарындамыз деп есептеді: тарихи-мәдени маныздылығы бойынша А-нің екі бағытын
айыруға болады: ғаламдық және шағын аумақты. Соңғылары өздерінің жеке
ізденістері мен тәжірибелері арқылы жалпы А-нің ықпалын күшейтті. А. өнердің әр
саласында өзінше көрініс тапты: театрда реалистік декорация абстракті
конструкциямен алмастырылды, қойылымның шарттылығына, еркіндігіне ерекше назар
аударды (Б. Брехт, Вс. Мейрхольд, Е. Вахтангов т.б.); әдебиетте (А. Бехер, П.
Элюар, М. Пруст, Ф. Кафка, Э. Ионеско т.б.) жаңа рәміздік-шарттылық тәсілдер
кеңінен қолданылды; бейнелеу өнерінде (П. Пикассо, М. Шагал, С. Дали, Маттисс
т.б.) абстракшылдықтың, дадаизмнің, сюрриализмнің, конструктавизмнің т.б.
тәсілдері алдыңғы қатарға шықты; музыкада, әсіресе, таспаға жазып алу және
электронды синтезатордың пайда болуы, оны XX ғ. ырғақтарына сәйкестендірді; сәулет өнеріндегі А.
стиліндегі ғимараттар адамзат қиялының нәтижесі ретінде көрініс тапты. Ғасыр
басында А. бағыты қаншама әділ сынға ұшырағанымен, өзінің мәдени құндылығын
жоғалтпады.
АВТОКОММУНИКАЦИЯ
-
өзіндік қарым-қатынас. Ю.М. Лотманның семиотикалық мәдениеттануы шеңберінде
қарастырылған ұғым. Коммуникацияда қарым-қатынас Мен-Басқа арнасында жүзеге
асады. А-да бұл байланыс Мен-Мен тұрғысында жүреді. Бұл процестегі ең басты
ерекшелік — Мен-нен Менге ауысқан ақпараттың уақыт бойынша үзілмейтіндігінде
(яғни, ол жадыда түйінделіп сақталмайды). Өзіне бағытталған белгілі ақпаратты
хабарлау коммуникацияның тылсымдық деңгейінің жоғарылауы нәтижесінде
айқындалады. Мыс, белгілі бір ақын өзінің журналда жарияланған өленін оқып түр
дейік. Мәтін мәдени таңбалар жүйесіне ауысқандықтан, оның мағынасы мен
маңыздылығы қосымша құндылықтарға ие болады. Мен-Мен жүйесінде ақпараттың иегері
сол күйінде қалады, ал хабар коммуникация процесінде жаңа мағынаға ие болады.
Мен-Мен арнасындағы ақпараттың сапалы өзгеруінің нәтижесінде Меннің өзіндік
санасы күрделі трансформацияларды басынан өткізеді. Ақпаратты өзіне беру
процесіндс алдресат өзінің ішкі мәнін түбсгейлі өзгертеді, өйткені тұлға мәнін
ондағы қарым-қатынасқа түсуге арналған ақпараттардың түйіні мен шешім кілті деп
қарастыруға болады. Ал бұл жинақтық А. процесінде өзгеріп кетеді. Автор мәтінді
ғана емсс, А. кезінде мәтін автордың ішкі дүниесінде терең құбылыстар туғызды.
А-да ақпапаттың ұлғаюы, оның құбылуы және қайтадан тұжырымдалуы көрініс берсді.
Бұл жерде жаңа хабарлар емес, жаңа кодтар енгізіледі және хабар беруші мен оны
қабылдаушы тұтасып кетеді. А. процесінде тұлғаның өзі қайтадан жаңғырады. Бұл
адам үшін мәнді өзінің жеке болмыстық бітімін аңғарудан өзін тану мен
аутопсихотерапияға дейінгі мәдени қызметтері шеңберін арттырады.
АГОН,
агонистика
(грек.agonistkos — күреске дайын) — ежелгі грек болмысы мен мәдениетінің
маңызды элементтерінің бірі, қоғамдық құрмет пен абыройды әперетін ең жақсы
жетістіктерге жетуге бағытталған жеке тұлғалардың,топтардың, полистердің өзара
жарысу принципін білдіретін ұғым. Жарысу рухын гректер күнделікті өмірге
енгізуге ұмтылған, бұл принцип, әсіресе, спорт ойындарында айқын көрінген
(олимпиялық, истмийлік, немейлік т.б. ойындар). Ежелгі гректер үшін тәндік
сұлулық, пен рухани үйлесімдік мәдениеттіліктің басты шарты ретінде танылған.
А-ның кейбір белгілері еуропалық мәдениеттің түпнегіздеріндс кездеседі.
Олар—тұлға құқықтары мен абыройлығы «фаустық» шығарм әрі белсенді бастама, еркін
бәсекелестік. А. қасиеттерін көбірек сақтаған ғылымды, өнерді, философияны,
спортты жоғары бағалау аса маңызды. Дәстүрлі қазақ мәдениетіндегі. А.
элементтеріне сөз өнеріндегі бәсекелестік, айтыс, еркіндікті жоғары бағалау,
тұрмыстық ойын салттары, билер соты т.б. жатады.
АМБИВАЛЕНТТІЛІК
(грек.amphi
— екі жағынан, лат.valentia— күш) — бойында қарама-қарсы сезімдер
(қуаныш-қайғы, махаббат-жеккөру т.б.) туғызатын жағдайды білдіретін
психологиялық ұғым. А. адамның қоршаған ортаға қарым-қатынасының күрделілігін,
екіұштылығын және құндылықтар жүйесінің қайшылығын білдіреді. А. терминін алғаш
швейцарлық, психолог Э. Блейлеф ұсынған, К. Юнг оны мәдениеттануда қолдана
бастады. К.Юнгтіңұжымдық бейсапалық ілімінде архетиптік сананың мазмұнына
екіұштылық тән, себебі тұрақты ескі сананың бейнелері жаңа мазмұн динамикасының
салдарынан адамның тылсым дүниесіне ығыстырылады, бірақ ол күнделікті өмірде
жоғалып кеткен, тылсым дүниеден бастау алатын А. көріністеріне әкеледі. М.
Бахтиннің мәдениеттану теориясында А. орта ғасырлар мен Қайта Өркендеудің
күлкі-әзіл мәдсниетіне тән көркем бейнелерде байқалады. А. бұл жағдайда
ортағасыр адамына тән дене мен рухтың дуализмінен туындайды және жеке тұлғаның
тіршілігінідегі циклдік өзгерістерге (ескі-жаңа, туу-өлім, жас-кәрі т.б.)
қатысты байқалып отырады ұазақтың дәстүрлі мәдениетіне де А-тің көріністері тән:
көшпелі тынымсыз қозғалыс және әлеуметтік тұрақтылық, мұсылманшылық және
тәңіршілік, күнделікті тіршілік және сауық мәдениеті, еркіндік және қауымдастық
т.б.
АНДЕГРАУНД
ӨНЕРІ (ағыл.underground
— жасырын) — XX ғасырдың екінші бөлігінде батысеуропалық және орыс
мәдениетіндегі ресми өнерге қарсы оппозициялық қозғалыс. А. ө. ресми мәдениеттің
құндылықтары мен догмаларын қабылдамайтын, авангардтық өнердің, рок-мәдениеттің,
қарсы-мәдениеттің, жастар қозғалысының кейбір принциптерін бойына сіңірген
өнердің дәстүрлі емес білімдерінен құралады. А.ө-ді мәдени өмірдің кейбір
жергілікті көріністерімен де (самиздат, бейресми көрмелер, жасырын концерттер,
дискотекалар, салондық мәдениеттің кейбір түрлері т.б.) байланыстарды.
Тоталитарлық қоғамда А. ө. саяси-идеологиялық өктемдікпен өнер еркіндігін
тұншықтыруға бағытталған мемл-әкімшілік жүйемен және бірден-бір өнер жүйесі
болып танылған соң реализммен келіспеушіліктен туындаған. Осы қоғамда жасырын
айтылатын анекдоттар да А. ө-не жақын. А. ө-нің кейбір түрлеріне қарадүрсіндік
пен руханисыздық тән.
АНОМИЯ
(франц.anomic
-заң, ұйымдасудың жоқтығы) — қоғамның құндылықтар жүйесіндегі түбегейлі
дағдарыстарды білдіретін ұғым. А. өзінің төмендегідей белгілерімен анықталады:
1) қалыптасқан құндылықтардың мәнін жоғалтуы салдарынан болатын ретсіздік,
нормативтік-баптық вакуум; 2) әлеуметтік үйлесімдіктің жоғалуы, қоғамдағы
құндылықтардың жиынтық бейнесіне айналған жеке тұлғалар беделінің жо-ғалуы; 3)
адамдардың жоғары мұраттардан, өмірлік құштарлықтарынан айырылуы; 4)
мінез-құлықтағы тұрақсыздық, өзін-өзі өлтірудің көбейуі, т.б. А. терминін
ғылыми айналысқа енгізген француз ғалымы — Э. Дюркгейм (1858—1917).
«Еңбектің қоғамдық бөлінуі» кітабында А. еңбек бөлінісінің бұрмалануы
нәтижесінде пайда болады деп тұжырымдайды және оның себебін мамандандыру
кезіндегі адамдар арасындағы ынтымақтастық пен үйлесімдіктің жоғалуынан көреді.
«Өзін-өзі өлтіру» деген еңбегінде Дюрегейм эгоистік, альтуристік және А-лық
суцидтердің түрлерін атап өтеді. Соңғысы дәстүрлі шектеу нормалары шайқалған
кезде ырықсыз құмарлықтан туындайды делінеді. Шектелмеген тілектер орындалмаған
жағдайда адамдарда шешімі жоқ тұйық дағдарыстар пайда болады. А. ұғымын қазіргі
социологияда әрі қарай дамытқан американдық ғалым Р.Мертон (1910). Ол А.
мәселесіне ауытқушылық әрекетпен байланысты қарастырады. Мұндай әрекет тұлғалық
мақсаттарға заңды құралдармен жете алмайтын жағдайларда қалыптасады. Нақтылы
мәдени жүйеде туындайтын мүдделер үстсмдік етіп тұрған басқарушы және
реттеуші тетіктерге қайшы келуі мүмкін. А. әсіресе, өтпелі қоғамдарда жиі
кездеседі. Бұрынғы әдетке айналған бағдарлар жаңа талаптарға сәйкес
құндылық-тармен жылдам ауыстырыла бермейді. Мұндай қайшылықтар тұлғалар
санасында ауытқушылық туғызуы мүмкін.
АПОЛОНИЙЛІК
ЖӘНЕ ДИОНИЙСИЛІК МӘДЕНИЕТ -Ф.
Ницшенің адамдық болмыстың екі бастауы мен мәдениетті типтерді сипаттауға
байланысты енгізген ұғымдар. Бұл типтеройшылдың «Музыка рухынан трагедияның
туындауы» атты еңбегінде тұжырымдалған. А. және Д.м. бастамалары мифол
шығарм-тың қиялдық бейнелері емес, олар бір болмыстың екі қыры ретінде
табиғаттың өзінен нәр алып, көркем өнер тұлғасының бойында тылсымдық бастау
ретінде оның ырығын билейді. Бірін-бірі толықтыра отырып, А. және Д. мәдениет
ежелгі грек болмысының ғарыштық тұтастығын құрастырады. А. бастау —
жарық, салқынқанды пайымдаушы, сыншыл және рационалдық бітімдерде болып
келсе, Д. — қызу, күңгірт, шығарм.-сезімдік, органикалық-иррационалдық түрде
айқындалады. Дионисийді Аполонның басуы трагедияға әкеледі, ал трагедия, Ницше
бойынша, мәдениет дамуының қозғалушы күші болып табылады. Кейінгі Еуропада
рационалдық жеңісі рухани мәдениеттің құлдырауына әкеледі. Аполондық бастау,
Ницше бойынша пластикалық өнердің бейнелерінде ұяланады. Аполон —
үйлесімділіктің құдайы және бүкіл болмыс формаларынан әсемдікті тапқысы келеді.
Бірақ бұл әсемдік кейбір жағдай-ларда химералар тәрізді, адамды ұйқыдағы түс
көру мен елес сияқты шатастырып кетуі де мүмкін. Аполон жеке тұлғалық принципін
жүзегс асырады. Сократ сөзімен айтқанда, «Өзіңді таны!» дейді. Д.Бастау музыка
өнерімен түбірлес келеді. Оны түсіндіру мақсатында Ницше мас болу мен түс
көруден мысалдар келтіреді. Мүлгіген тұлғалық санада бейнелер калейдоскоптағыдай
қисынсыз ауыса береді. Дионис — әлемнің жүрегі, оның сағынуы мен асқақтануы.
Ретсіз хаостан да ырғақ табуға болады. Д. Мәдениет адамның тылсым дүниесінің
шексіздігін білдіреді. Д. экстаз тоқтаусыз қайнап жатқан тіршілік ағынан ену
болып табылады. А. және Д. м. адамзаттың рухани тарихындағы әсерлі әрі мазмұнды
символдарға жатады.
АРТЕФАКТ
(лат.artefactum
— жасанды істелген) — табиғилықтан тыс қолдан жасалған нәрсе, мәдениеттің
жемісі. А. ретінде тек денелік белгілері емес, сонымен бірге таңбалық, рәміздік
мазмұны бар кез келген жасанды нәрсе қарастырыла алады. Мәдени А-ға мыналарды
жатқызуға болады: адамдар жасаған заттар мен нәрселер, техника және еңбек
құралдары, киім-кешек пен тұрмыстық жабдықтар, тұрғын үй, жол т.б. А. ретінде
қоғамның рухани өмірінің кез келген құбылысын (ғылыми теория немесе наным-сенім,
өнер және фольклер туындысы, моральдық қағидалар т.б.) алуға болады. А-ының
пайда болуын және олардың негізіндегі адамдық мақсаттар мен мүдделсрді талдау
арқылы, заттық болмыстың символикасын айқындауға болады. А-лар әлемі — таңбалар
әлемі және олар тикалық, орта ғасырлық және Жаңа замандық) бөледі. Антикалық
адам, деді ол, әлемнің сыртына шықпайды, оны ішінен суреттейді. Әлем әркімнің
орны алдын ала белгіленген тұтастық емес, сондықтан адам әлемде өзін еркін
сезінеді. Антикалық адам үшін әлем құдайылық бастаудан құралады. Адам әлемде
өмір сүргені тәрізді, әлем де адамның ішінде болады. Антикалық әлем,
ғылым-білімдердің жай жинағы емес, ол әр түрлі көзқарастар мен типологиялардың
жинағы. Гректер Элладаны қолдарынан келмегендіктен емес, бір-бірімен толассыз
тартыста болғандықтан біріктіре алмады. Ортағасырларда Ә.к. Гвардини бойынша,
мүлдем өзгеріп кетеді. Құдай әлемді жаратқанымен, одан тыс түр. Адамдық
болмыстың тірегі осы құдайға жету жолымен айқындалады. Діни философ ретінде ол
ортағасырлық адамды рухани ізденгіштігі үшін жоғары бағалайды. Ортағасыр адамы
әлемнің символикалық бейнесін қалыптастырды. Жаңа заман суреті, философ бойынша,
XVII ғ-ға таман қалыптасады. Ғылым мәдениеттің дербес
саласы ретінде діни бақылаудан босанады. Макиавелли саясаттың аморальды
принципін жариялайды: мемлекеттік мақсат мораль мен азаматтық еркіндіктердсн
жоғары тұрады. Т. Гоббс бәрі бәріне қарсы күрестегі адамдық тіршіліктің қожасы
болып табылатын мемлекеттілік идеясын нсгіздейді. Дж. Бруно жаңалықтары
негізінде шексіз әлемдер түсінігі қалыптасады, бұл Жердің әлем орталығы болудан
қалуына әкеледі. Библиялық дүниелік болмыстың ақыры туралы эсхатологиялық ілім
күмәнға алынады. Осыдан келіп адам жер бетіндегі тірегінен айырылады: басқа
жағынан алғанда, адам өзіне өзі шексіз еркіндік жариялайды. Адам өзін өзі
абсолютты құндылық деп есептейді, әлем жаратылған дүние болудан қалып,
«табиғатқа» айналады, адам өзін оның иесімін деп жариялайды. Бұл адамдық,
құлдырауға әкеледі. Қазіргі заманда адам әлеммен қайта тұтасуға ұмтылады және
осы үшін жаңа діни мағына іздейді.
БИНАРЛЫҚ
ОППОЗИЦИЯ (лат.binarius
- қос) - XX ғасыр мәдениетінде әмбебапты қолданылған әлемді тану
құралдарының бірі. Қоршаған әлем екіжақты — ең алдымен физиологиялық
себепттерімен айқындалады: адамның миы әр түрлі функциялар атқаратын қос жарты
шарларда тұрады, адамда екі көз, екі құлақ, екі қол және аяқ бар. XX
ғ. фонологиясы Б.о. барлық құрылымдық
гуманитарлық зерттеулерде қолданылады (С.Н. Трубецкой). Б.о. әлем суретін
сипаттағанда ұтымды танымдық құралға айналады:
өмір — өлім
оң — сол
жақын — алыс
осында —
онда
бақыт
— бақытсыздық
жақсы
— жаман
өткен
шақ — болашақ
биік
— аласа
Бұл
тізбектің оң жағы теріс, сол жағы дұрыс деп белтіленген. Күнделікті өмірде де
«болады — болмайды», «жарайды — жарамайды», «тиым салынған — рұхсат» тәрізді
Б.о.-ларды жиі қолданамыз (модальдылықтар). Б.о. тетіктерін қарастырғанда
оп-позицияның шеткі мүшелерін дәнекерлендіретін медиация ұғымы маңызды рөл
атқарады. Фонологияда бейтараптандыру және сингармонизация тетіктері әрекет
етеді (мысалы, маг, код сөздері мак, кот деп айтылады). Егер бірдеңеге тыйым
салынса, ал әлдене міндетті болса, онда оған рұхсат берілген, яғни міндетті
емес, әрі тыйым салынбаған. Егер белгілі және айқындалмаған бар болса, онда
ойдағы да — белгілі, алайда ашық емес. Б.о. тақпақ ырғақтарынан биологиялық және
мәдени ритмдерге дейін қолданыс табады. Осыдан зерттеушілер кең мағынасында
билингвизмнің маңызын атап өтті. Әлемді біз толық түсіне алмаймыз, бірақ ол оған
деген көзқарастарды бинарлық толықтырулар арқылы есесі қайырылады. Ю.М.
Лотманның мәдениеттану саласындағы концепциясы осыған негізделген.
ВЕСТЕРНИЗАЦИЯ
(ағыл.western
- батыстық) - Батыс мәдениеті үлгілерін қабылдау, басқа
мәдениеттердің батыстандырылуы немесе батыстық донор мәдениеттен реципиент
ретінде жеке құндылықтарды қабылдауы. В. деп Америка мен Африка
құрлықтарындағыдай батыстық мәдени нормаларды күшпен енгізуді айтпайды. В.
негізінен, мәдени қабылдаушы елдің басқарушы элиталық тобының белсенділігімен
жүргізілген. Мыс, Бірінші Петр жүргізген реформаларды, Түркиядағы Кемал
Ататүріктің «жас түрікшілдер» революциясын, Латын Америкасының АҚШ-тық
құндылықтарды біртіндеп қабылдауын т.б. атап өтуге болады. В. тек батыс
технологиясы мен өңдіріс жаңалықтарын қабылдаумен шектелмей, осы өркениеттілікке
тән құндылықтарды (демократия, адам құқтарының басымдылмғы, толеранттылық,
ақпарат еркіндігі, азаматтық қоғам
т.б.) енгізумен айқындалады. Бұл белгілері бойынша В. қамтыған елдер деп
Жапония, Оңтүстік Корея, Шығыс Еуропаның кейбір мемлекеттерін атап өтуге болады.
ТМД кеңістігінде В. әлі қарқын алған жоқ. Жастардың тек батыстық бұқаралық
мәдениет үлгілерімен әуестенуі шынайы В-ға жеткізбейді. В. ұшырап отырған
елдерде оған қарсы дәстүрі мәдениеттің оппозициялық кеңіл-күйі де қалыптасады.
В-ға қарсылықты, әдетте, діни топтар мен маргиналдық қауым көрсетеді. Өйткені,
олар В. нәтижесінде қоғамда алып отырған орындарынап айырылып қалу қаупінен
қорқады.
ВИДЕО-АРТ
(лат.video—
көремін) — постмодернизмнің интерпәндік формаларының бірі. XX ғ. 60 жылдарында қалыптасты. В-а-тың мақсаты
шығыстық мистика мен иррационалистік бастаулармен толықтырылып, батыстық
технологиялық рационалдықтан арылу үшін сананы «ұлғайту» және көруші сезімдерін
интенсивтендіру. В-а-тың қолданатын нәрселері материалды заттар емес,
олар теледидарлық техника, лазерлік немесе голографиялық қондырмалар
арқылы жасалатын визуалдық әлде аудиовизуалдық «объект-еместер» болып табылады.
В-а. өкілдерінің пікірі бойынша, осындай «объект-еместер» болмыс субстанциясын
электрондық бейнемен білдіріп, төменгі сана тереңдіктерін көрсете және сездіре
алады, тұлға назарын оның ішкі тылсым дүниесіне аударады. Осы арқылы объект пен
субъектінің дуализімі шешіледі, индивидтің субъективтік сезім
толқыныстары шегінде сыртқы заттық дүниемен тұтастануы жүзеге асып, батыстық
мәдениет жоғалтқан адам бірсгейлігі қалпына келтіріледі. Осылай батыс адамдары
«Шығыс даналарына» айнала алады, Батыс пен Шығыс инверсиясы жүзеге асады. В-а.
өкілдері сананы электрондық құралдар арқылы өзгерту нәтижесінде мәдениетті
өзгерте аламыз дейді.
ВИРТУАЛДЫ
ШЫНДЫҚ (лат.virtus— ақиқат)
- компьютерлік техниканың негізінде ксңістіктік-уақыттық континиумды адам
тілектеріне сай өзгертіп, жаңа әлемді, шындықты — қолдан жасалған құрылымды
қалыптастыру нәтижесі. В.ш. сөздің тар мағынасында «электронды көзәйнек» киіп
алғаннан кейін пайда болатын ойындық немесе техникалық қажетті жасанды шындыққа
жатады. Бұл жағдайда сана компьютер құрастырған мүмкін әлемге енеді, онда
виртуалды түрде көріне, сезіне және әрекет ете алады. Сөздің кең
мағынасында В.ш. — бұл сананың кез келген өзгсртілген түрлері: жүйкелік шатасу,
наркотиктік немесе шараптық мас болу, гипноздық қалып, наркөз, ұзақ уақыт
тар кеңістікте қалған адамдардағы психикалық өзгерістер (түрмедегілер, су асты
кемелеріндегі т.б.). «Виртуалдың (ақиқат) ұғымында парадокс бар: қарапайым сана
оны «қиял, иллюзорлы, ойдан шығарылған» деп есептейді. Бұл парадокс шындықты
бағалаудан да туындайды. Өйткені, XX ғ. философиясында реалдықты мойындауға қатысты
материалистер мен идеалистер бөлінуі бұрмаланып жіберілді. Материя мен сана
оппозициясы тіл — шындық қарсы қоюымен ауыстырылды. «Қайсы бұрын болды?» деген
сұрақтың орнына тіл мен шындықтың прагматикалық маңызын айқындау алдыңғы қатарға
шықты. «Шындық»сөзініңөзі тілдік формаға жатады. Сол себепті жасанды иллюзорлы
шындық виртуалды деп аталады, ол басқа «шындықтардан» шынайы болып табылады.
Бақытты және ба-қытсыз адамдардың шындығы әр түрлі. Еуропалық экзестенциалист
әлемді шығыстық дзэндік уағызшыдан басқаша көреді. Сондықтан кез келген шындық
виртуалы болып табылады.
ГЕНДЕРЛІК
ОППОЗИЦИЯ —
жыныстық негізде қалыптасқан мәдени еркек-әйел бастауларын бинарлық қатынастарда
қарастыру дәстүрі. Әлемде қалыптасқан бірінші мәдени ажыратушылық Г.о-дан
басталады. Ксенофонт мұны былай түсіндіреді «Құдай ең басынан жыныстарды бөліп
жаратты: әйелді — бала табу мен үй шаруашылығына, еркекті — сыртқы жұмыстарға».
Г.о. табиғи құбылыстарға да таратылған: қытайлық инь және ян бастамалары,
көтпеген нанымдардағы Айды, суды, жерді әйслдік, ал Күнді, отты, жылуды еркектік
бастаулар деп есептеу. Еркектік факторлар белсенді, еркін, ырықты деп саналса,
әйелдіктер — енжар, қабылдаушы материяға теңелген. Үнділік ежелгі дін —
тантризмде, керісінше, белсенділік әйелдік бастамаларға тән. Жаратушы
уақыт құдай-анасы Кама бәрінің түпкі себебі болып табылады. Қазіргі мәдениетте
Г.о. мәселесі феминистік қозғалыстарға қатысты қойылып отыр. Жаңа
феминизм осыған дейін үстемдік етіп келген «патриархалдық» мәдениетті,
Құдай-Логостың еркектік билігін тұтасқан адамзат билігімен және Ана-Материяның
құндылықтарымен алмастыру керек дейді. Феминистік қозғалыс әйелді объект ретінде
алуға қарсы шығады. Постструктуралистік және постмодерндік ұстанымда өміршең
және сезімдік әйелдік Мен еркектік қатып-сеніп қалған рационалдық
стериотиптерінің жалғандығын көрсетеді делінеді. Қазіргі көптеген Г.о.
негізделген теорияларда әйелдер туралы Фрейдтің «кастрация комплексі» деген
ілімі бекергс шығарылады. Жалпы алғанда, Г.о. қазіргі мәдени өмірдің өзекті
мәселесіне айналып отыр.
ГИПЕРМӘТІН
(грек.hyper—жоғары,
ар жағында) — мәтіндер иерархиясында жүйеге айналған, сонымен қоса мәтіндердің
көптігін білдіретін арнаулы құрылым. Г-нің қарапайым мысалына сөздер мен
энциклопедиялар жатады: ондағы әрбір мақала осы сөздіктегі басқа мақалаларға
сілтеме береді. Осындай мәтінді әр түрлі оқуға болады: Г-дік сілтемелерді
ескермей, қажетіне қарай, бір мақаладан екіншісіне; сілтемелерді ескере отырып,
мақалаларды басынан аяғына дейін; немесе, бірсілтемеден келесісіне
ауысып, Г-дік саяхат жасау. В. Рудневтің «Қазіргі мәдениет сөздігі», мыс,
арнаулы осы үшінші тәсілмен құрастырылған. Айталық Г. мақаласын оқу үшін
гипершындық, виртуалдық шындық, сананың өзгерілгсн түрлері сияқты мақалалармен
міндетті түрде танысу қажет. Г. әдетте, тізбектік сипатта болады және ол түзу
сызықты емес ой лабиринтіне ұқсас. Оған бір енгеннен кейін, қайта шығу қиындық
туғызады.
Мыс,
«Көк шалғынды кесуші» фильмінде кейіпкер компьютерлік виртуалды шындықтармен
танысқан соң, парасаты мен денесі күшейіп, әлемдік билікке ұмтыла бастады, бірақ
компьютерлік Г-ге түскеннен кейін одан шыға алмай қалды, өйткені, ол өз
паңдығының қақпанына түсті. Мыс, Адам белгілі бір Г-ді қабылдайды: нақтылы бір
тіл ойындары, қарым-қатынас шеңбері, ойлау тәсілдері, әдетті кітаптары т.б. Енді
ол осы өзін жалықтырған дүниеден кетейін десе, оны қалыптасқан Г. ережслері
ұстап тұрады. Олардан шығу үшін үлкен ырық қажет. Бірақ, ол адамды ырықсыз билей
алады. Г. адаммен ойын ойнағандай болады.
ГИПЕРШЫНДЫҚ
—гипермәтін
және
виртуалды шындық ұғымдарына жақын, француз философы Жан Бодрийар ұсынған
ұғым. Г-ты түсіну үшін шындықты мәтінмен қоса алу керек те, мәтінді гипермәтін
ретінде қабылдау қажет, сонда Г. түсінігі шығады- Бодрийар пайымдауынша біз осы
Г-та өмір сүріп тұрмыз. Бұқаралық ақпарат құралдары, толассыз ақпарат ағын. Адам
санасын мүлдем билеп алған. Адам дауыл кезіндегідей кеменің үстінде бір шетінен
екіншісіне домалай береді. Мыс, 1991 ж. Ирак пен АҚШ-тың арасындағы соғыс шындық
мағынасында болған жоқ. Бұл компьютерлер дисплейімен видео-проекторлар экранына
«отырғызылған» гипермәтіндік соғыс болды. Бұл ешқандай мистика емес, ол Г.
метафизикасы, ояу түс.Тіпті, компьютерлік көркем әдебиет және оның, тым болмаса,
бір классигі белгілі. Оның фамилиясы да — Джойс, бірақ есімі Джеймс емес — Майкл
және ол «Улиссаны» емес, компьютерлік роман «Тал түсті» жазды. Бұл романды тек
компьютер дисплейінде ғана дәл оқуға болады. Ол Г. түрінде құрастырылған.
Клавиштерді басу арқылы оны соңынан басына дейін де, эпизодтарын ауыстырып та
оқи беруге болады. Г-та уақыт пен кеңістік жасанды болып шығады: кеңістік —
прагматикалық, ал уақыт болса — сериалы. Мыс, Г-та қазіргі оқиғаны суреттей
келе, тарихтың терең қойнауларына кетіп қалуға болады, одан болашаққа жету үшін
бір кнопкаң жеткілікті. Г. — адамдық мәдениеттің ерекше бір тілдік бітіміне
жатады.
ДЕКАДАНС
(франц. (dekadence — түңілу) — XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың басындағы өмірден түңілу, келешектен
үмітсіздікке бой алдыру сарындары, дара тұлғалардың жексленуі байқалғанын
білдіретін, еуропа мәдениетінде көрініс тапқан тоқырау құбылысының жалпы атауы.
XX ғ-да модернизм ұғымымен
байланыстырылған кейбір батыттардан Д. өзінің ерекшеліктерімен өзгешеленеді. Д.
аумалы-төкпелі за-мандағы адамның құлазыған көңіл-күйін ашып көрсетуге ұмтылу,
қоғамдық талас-тартыстан алшақтап, дарашылдық, сыршылдық сезімге бой ұрады.
Төңкерістік бағыттағы үрдістердің қоғамды соқыр сенім үстінде қиратуға
бағыттайтынын көріп, Д — бағыттағы суреткерлер торығу күйін кешті. Д —
бағыттағы суреткерлердің көзқарасы бойынша кез-келген таптық күрес пен
қоғамдық прогресс формасының мақсаты қоғамдағы қатынасты қайшылыққа әкеледі деп
таниды. Өнердің саяси және азаматтық, тақырыптан оқшаулануы суреткерлердің
пікірінше шығарм.-тың еркіндік жағдайымен тікелей байланысты. Д. «өнер үшін»
деген қағиданы қолданғаны да тек қоғамдық күрестен бас тарту деп қана қарамай,
көркем өнердің, әдебиеттің өзіндік құндылығын ескеру, шығарм еркіндікті сақтауға
ұмтылу деп таныған жөн. Д-тың тұлға еркіндігін тануы жалпы эстетикалық
құндылықтардан, сұлулықты талғам биіктігімен пара-пар тең қарастыруымен
үндеседі. Д-тың тұрақты тақырыбы — өмір мен өлім мотиві, рухани құндылықтар
идеялына деген сағыныш сарыны болып табылады. Д. барлық жағынан өнер мен
әдебиетті әр деңгейде суреткер шығарм.-нан көрініс тапқаны бағыты — «модерн»
стилінде, символизм ағымында деп айтуға болады.
ДЕКОНСТРУКЦИЯ
-
француз ойшылы Ж. Деррида ұсынған ұғым, постструктурализм
заманының сынифилософиялық
ұстанымы. Оның
өзгешелігі— егер модернизм кезсңінде сын дәстүрді құлату, жою, күйрету
құралы болса, Д. сынаса
да сын объектісін жоюға тырыспайды. Керісінше, оның
бүгешігесіне жетіп, қайта тірілтуге бейім. Әрине, тірілткенде, ол шартты түрде
тірілтеді. Бірақ поструктурализмнің ең үлкен жеңісі - ойлау процесінің
шарттылығынұғыну, метафизикадан бас
тарту. Егер Платоннан бері нақты дүние Идеялар әлемінің
көшірмесі деп саналса, қазір бұл байланыс жоққа
шығарылып, ойлау дегенміз таңбалау әрекеті
деп әйгіленеді. Демек
зерттеушінің мақсаты әр ғасырдағы әр қоғамның, әр
еркениеттің, әр автордың таңбалау ерекшелігін
айқындау. Міне, Д. дегеніміз осындай
айқындаудың құралы. Д. метафизикалық
дәстүрді бірнеше бағыттансынайды. Бірішніден, бар б о л у метафизикасы ретінде
сынау. Себебі Хайдеггердің болм ыс дегеніміз бар болу деген тұжырымы
батыс метафизикалық жүйелерінің темірқазығына айналған еді. «Мән, тірлік ету,
субстанция, субъект, ой аттамы, сана, құдай, адам сынды негіз,
бастау, орталықтың барлық атаулары бар болудың өзге түрі ретінде
таңбаланған» (Деррида). Ойлап
қарасаңыз, бар болу, сәйкестік, әңгіме, сана сияқты метафизиканың негіз
қалаушы ұғымдары жоқ болу, өзгешілік, хат,
дене іспетті қудаланған қосалқы терминдердің ізі екенін пайымдау қиынға
соқпайды. Батыс философиясының метафизикалығы уақытты, тарихты қарадүрсін
зерделейтінінен де байқалады. Тарих белгілі бір құрылым, белгілі
бағыттағы ой жобасы ретінде ұғынылады. Уақыт
концепциясына сүйенген метафизиканың тарихын қарадүрсін
деуге болады, себебі метафизика түсінігін, өзі уақытқа тәуелді. Демек метафизиканы
жою үшін, уақыттан тыс болу
керск. Д. мақсаты терминді қайта тірілту емес, осындай әрекеттің мүмкіндігін, немесе
мүмкін еместігін анықтау.
Әдетте Д. объектісі ретінде метафизикалық жүйелер, философ аискурстар көрінеді.
Деррида Д. мақсатын төмендегідей түсіндіреді: «философиялық мәтінді оның
формалық құрылымында зерттеу, оның
мәтінді таптерінің өзгешілігін
және көпнұсқалығын көрсету философиялық
мәтінің сахналық кеңістігін,
оның синтаксисін
ұғыну». Д.
жалпы даму екі негізгі
әрекетке байланысты. Бірінші әрекет — айналдыру, екінші — қайта
тірілту. Айналдыру — аттап өтуге болмайтын әрскет, себебі
бинарлық оппозицияның күшін жою дегеніміз тек қана оппозиция мүшелерінің орнын
ауыстыру емес. Олай істегенде Д.
жасалатын аймақ қозғалусыз қалады. «Мәселе әрбір сатылы тәртіптен (иерархиядан)
бас тартуда емес, себебі анархия әрқашанда тірлік етуші билікті күшейтеді.
Белгілі иерархияның терминін өзгерту, немесс, орнын
ауыстыру қажет емес,
иерархияның өзіндік
құрылымын өзгерткен жөн»
(Дсррида). Екінші әрекет предикат пен ұғымдар
иерархиясын қайта жасап, жаңаша
қортындылауға байланысты. Бұл сатыда ұғымдардың қудаланған
иеліктері мен мүмкіндіктері қайта жандалып, жаңа ұғымдар айналдырудың
бірінші адымындағы үстемдік құрған дәстүрлі
ұғымдарға енгізіледі.
Сонда ғана Д. толықжүргізілді деп айтуға болады. Д. қос амалды ілім. Бірақ
мәселе уақыт тізбегіндегі жалғастықта емес. Деконструкцияның екі ағымы —
айналдыру мен қайта тірілту — бір
уақыттажасалады. Сөйтсе де олардың арасындағы өзгешілік
сақталады.
ДЕМИФОЛОГИЗАЦИЯ
—
гуманитарлық ғылымда ғылыми зерттеулерді мифологиялық танымнан арылту әдісі
ретінде танылады. Д. қазіргі кезде тарих, философия, дінтану және мәдениеттану
ғылымдарында қолданылады. Д. терминін ғылыми айналымға XX ғ-дың 40 ж-дары неміс философы әрі теологы Р. Бультман
енгізді. Д. христиан діні, оның қасиетті кітаптардағы жазбалардағы
қайшылықтарды айқындау, түсіндіру қажеттілігінен туындаған
термин.
ДЕПРЕССИЯ
(лат.depressio
- көңілсіздік, жабыраңқылық) — көңіл күйдің қаяулығы, зарығып сарғаюы,
әртүрлі ауруларда кездесетін күй немесе психологиялық жағдай. Д. жағдайына душар
болған адам өзіне көңілі толмаған күй ксшеді (өзін кем санау комплексі),
келешекке деген қорқыныш, үрей билейді. Оған өзінің барлық өмірлік жоспарлары
орындалмайтындай көрінеді; ойлау қабілеті әлсірейді (сана жұмысы өзгереді) және
ойы өзінің кемшілігімен өзі әуреге түседі. Д. күйіне түскен адам өзінің
қорқыныш, кемшілігі жайында «қайғырып» содан ләззат алады. Д. XX ғ-дың екінші жартысындағы әлеум сілкіністср —
төңкерістер, әлемдік соғыстар, тоталитаризм, жұмыстан айырылу қаупі, экологиялық
кризис нерв жүйесінс және психикасына ауырлық түсірді. Д-ға шалдыққан адам
қайғылы, көз қарасы мұңды, әр уақытта төмен қарап, бір нәрсеге тесіліп, көпке
дейін бір нүктеден көзін айырмай отырады. Оның сөйлеген сөзі де баяу,
естілер-естілместей ғана болады. Басқа адаммен сөйлесуге сшбір құлқы болмай,
сұраққа тез жауап қайтарғысы келмейді, қайтара қалса, қысқа бір сөзбен ғана
жауап қайтарады. Д. күйіне өз тұрғысынан талдап, түсіндірген З.Фрейд болды.
Қайғы мен Д-ның айырмашылығы туралы пікірінде адамның осы күй-жайын ажыратып
береді. Алғашқысы дені сау психологиялық жағынан дұрыс қалыптасқан тұлғаның ең
жақын сүйікті адамын жоғалту, махаббатына қолы жетпеу сияқты терең
толғаныстарының нәтижесі. Ал, Д-лық күй жоғарыда атал-ғандай жағдайдағы адамның
қайғысын жеңе алмай меланхолияға беріліп, түсіп кетуін айтады. 3. Фрейд адамның
Д. жағдайда «Меи махаббатынан айырылдым. Енді маған өмір жоқ. Сондықтан өлем,
сол арқылы одан өшімді аламын» дегеи сияқты соңғы шешімге келуі мүмкін екенін
айтады. XX ғ-да Д-дан екі тәсілмен:
біріншісі — психотерапия, екінші — медикаментоз арқылы емдейді. Психотерапиялық
жолмеп емдеу көбіне иәтижслі болады. Алайда бұл жолмен емдеу айлап, пе жылдап
жүргізуді талап етеді. Кейде ешқандай нәтиже бермеуі де мүмкін. Терапия
арқылы реабилитация жасауда Д-мен ауырған адамнынәлеум. қуаты басты фактор
болады. Ал, Д-ға қарсы формокологиялық дәрілер салыстырмалы түрде жақында,
екінші дүниежүзілік соғыстан кейін ғана пайда болды. Бұл бағыттағы терапия
жаныңның жабыраңқылығын басуға демеу болады. Бірақ Дәрінің ықпалы Д-лық ауруға
ұшыраған адамға әр түрлі күй-жайға түсіріп, кейде асқындырып кетуі мүмкін. Осы
бағыттағы ем туралы орыстың авангард-суретшісі П. Пепперштейн «өзін-өзі» іштей
емдеу деп атаған. Фармакодогиялық емнің нәтижесін В.Руднев «Меркурий синдромы»
деп атаған. Жерден сәл көтеріліп, қалықтағандай күй кешкен. Ғылыми-техникалық
прогресс заманында Д. аса өзекті
мәселенің бірі болып отыр. ДЕСТРУКЦИЯ — М.Хайдеггердің
фундаменталды онтологиясының негізгі ұғымдарының бірі. Бұл ұғымды Хайдеггер
Гуссерльдің жас кезіндегі философиясына,
әсіресе, оның феноменологиялық редукция
тәсілінс қарсы пайдаланады. Егер бұрын Декарт, Кант
философиясында сана абсолютті құбылыс ретінде
дәріптелсе, Гуссерль
сананың белгілі бір объектіге бағытталғанда ғана өз-өзін
толтыратынын ашып, идеалдамге үлкен соққы жасады. Мысалы, сіз Декартты
оқымасаңыз, сізде Декарт философиясы туралы түсінік болмайды. Сол
сияқты табиғаттың белгілі бір
құбылысы туралы
ойланбасаңыз, ол туралы да сізде түсінік қалыптаспанды. Демек, санаға
тумысынан түсіну қабілеті беріледі де, оның орындалуы
сананың ыждаһатына, белгілі
бағытта жұмыс істеуіне
байланысты. Демек, Гегельдің абсолітті рух туралы
ілімі жалған. Себебі бүкіл таным жұмысы жеке
саналарды қызметіне байланысты.
Міне осы тұрғыдан Гусссрль
бұрынғы фило дәстүрге
алаңдаудың қажеті жоқ, бұрынғы түсініктерді
жақшаға шығарып, өз қабылдау мүмкіндігінс қарай жаңаша түсінік
қалыптастыр дейді. Феноменол редукция дегеніміз осы. Себебі редукция деген сөз
орнына қайту, қайтадан бастау деген мағына береді. Егер Гуосерль феноменол
редукция ұғымы арқылы әрбір
философтың өзінше көзқарас қалыптастыруға
ерікті екенін дәлелдесе, Хайдсггер бүкіл бұрынғы филос дәстүрді
жоққа шығарады. Себебі бұрынғы классик философияда
болмыстың атойын тыңдау, болмыспен
сәйкестікте болу жоқ дейді. Демек, болмысты
ұғынудың бұрынғы жолдарын жақшаға
шығару керек. Егер классикалық философия бар нәрсе туралы ілімімен шектелсе,
Хайдегтер бар нәрсенің өзегі уақыт дейді. Әрбір бар
нәрсе тек уақыт ішінде бар, уақыты таусылғанда жоқ болады. Яғни, болмыстың
мүмкіндігі уақытта. Сондықтан бұл ұғымдар бір-біріне етене
жақын.Хайдеггер ойынша Д. үш өрекеттен құралады: а) редукция,
бар нәрседен болмысқа қайта оралу, б) конструкция, немесе болмыс түсінігін
қалыптастыру, в) деструкция, немесе дәстүрлі түсініктерді жаңаша түсінікке
сәйкестендіру. Сонымен, Д. редукциямен де, конструкциямен де шектелмейді. Д.
арқылы ғана онтология өз ұғымдарының шынайылығын
аша алады. Ал бұл әрекет дәстүрлі
метафизикалық ұғымдарды бір уақытта
пайдалану мен өшіруіне
байланысты.
ДЗЕНДІК ОЙЛАУ
—
будда дінінің бір тармағы дзен-будданың негізінде қалыптасқан
ұғым-термин.
Дзен-будда
классикалық үнді
буддасының Қытайа, одан Жапонияға
өтіп ұлттық дін мен
философияның бірі ретінде қалыптасты. Д.о. —
негізгі идеясы адамның өмір сүруінің, жалпы табиғатының ішкі
әлеміне өтіп жатқан
процесімен байланысқа түсу арқылы тану.
Д.о-дың негізгі мақсаты сананы
сәулелендіру, оны «сатори» деп атайды. Д.о. Аналжикалык, логикалық ойлау жүйесіне
қарама-қарсы санаға инстинкті
түрде ықпал ету деп анықтама беруге болады.
Д.о. бағыты, оның мәселесі әр қырынан К. Юнг, Д. Судзуки т.б.
ғалымдардың еңбектерінде
қарастырылған.
ИНТЕРМӘТІН— бір мәтіннің өзге мәтінге кіруі,
мәтіндердің кірігуі. Бұл ұғынады әдеби мәтінді көп
дауысты құрылым ретінде
қарастырған М. Бахтиннің
ықпалымен Ю. Кристева кіргізген. Ол үшін мәтін дегеніміз мәтіндер мен
таңбалардың өрімі, өзге мәтіндердің өзгеріске түскен
нұсқасы. И. мәтін
шекарасыы бұлдыратып, оны
жаңаша
пайымдауғажол аша түседі. И. негізгі қасиеті оның ішкі әртектілігі,
ашықтығы, көпнұсқалығы. Мәтін өзге
мәтіндерден, өзге мәтіндерге қатысты шығарылады. Және тек бұрынғы мәтіндерге
қатысты емес. И-дік аталатын құбылысқа кейде
шығармадан кейін жазылған мәтіндерді енгізеді. Мәтінің қайнар көздері тек
мәтіннен бұрын емес, онан кейін де
тірлік етеді, — дейді Р. Барт. Бұл тұрғыда кез келген мәтін
өзге мәтіндер
кеңістігіне жанданып, қосымша
мағына тудырады. И-дік құбылыс семиотикалық жүйе
ретінде бүкіл мәдениетті қамтиды. И. тұрғысынан мәтін мен
оқырман, оқу мен хат арасындағы айырмашылық және қарсы тұру жоққа
шығарылады.
ИНТЕРСУБЪЕКТІЛІК
—
таным субъектілері арасындағы арнайы қарым-қатынас,
өзара араласу мен білімін өзгемен бөлісудің негізі. XXғ-ға дейін
танымның нанымдылығы таным жасаушы субъектінің
әмбебап құрылымына байланысты еді. И.
мәселесін алғаш рет Гуссерль Бесінші картезиандық медитациясында қояды. Гуссерль
феномендық ойлау тәжірибесі
санадан бұрынғы әлемге сүйенуден бас
тартудан бастағандықтан, оғанойлау тәжірибесінің маңыздылығын қамсыздандыру үшін
жаңа негіз керек болады деп таниды. Сондықтан ол ойлауды ойлау
арқылы түсіндіруді жөн
көреді. Ойлану барысында әрбір субъскт әлемді өзінше зейіндейді, бұл дүние - жеке
тұлғаның тек өз танымына тәуелді
жеке тәжірибссі.
Демек, мәселенің шешімі
субъектердің, немесе, Мен және Өзгенің қарым-қатынасында.
Гуссерлъдің тұжырымдауынша. Мен табиғи түрде өз
санасында Өзгелерді
қалап шығарып, мүмкіниятта бар
субъектілер — интерсубъектілер қауымын құрайды. Бұл қауымдағылар әркім
әлемді өз тәжірибесінен
түсінеді. Міне, осыған байланысты Меннің жеке тәжірибесінің негізі ретінде әлем
барлық үшін бар болыпқарастырылуғамүмкінді
қалады. Соныменқатар И-те Мен
өз тәжірибесінің өзгелермен салыстырғанда айырықша
екенін кескіндейді. Иитерсубъектілер қауымы негізінде, ұғыну мүмкіндігнің көкжиегіне және
қауымның шексіз кеңістігіне
ұмтылған интснционалдық
қауым қалыптасады. Бірақ, білім сапасын анықтау мәселесі ашық
қалады, себебі өз-өзіңе шексіз үділе беруге болады. Кейін Гуссерль жеке
тұлғаның рухаіш
тәжірибесіне
сүйенген Өмірлік Әлем
ұғымын енгізіп, оны И-ке негіз
ретінде қарастырады.
МАРГИНАЛДЫҚ
(лат.marginalis — шет, жиектегі,
шекарадағы) — қоғамдағы әр түрлі процесстердің нәтижесінде (көші-қон,
этномодени әрекеттестіктер,
қоғамдық жүйелсрдің модер-пизациялануы
және басқа) пайда болатын,
өзге мәдениет. М. дәстүрлер мен
нанымдарды иеленуші бола түра бөтен мәдени құндылықтар мен
әлеуметтік рөлдерді меңгеруге мәжбүр
аралық, шекаралық
әлеуметтік топтардың мәдени құндылықтары, дәстүрлері,
нанымдары, бағдарлары және тұрмыс саясатының
басқа да элементерінің
конгломераты. «Маргиналды
тұлға» ұғымын 1920 жылдары
өздері үшін жаңа урбанистік тұрмыс қалпына бейімдеуге
мәжбүр жағдайға тап болған иммигранттардың мәдени статусы мен сана-сезімін
белгілеу үшін Р.Парк ұсынды. Қоғамдық, ресми
мойындалған стандарттардан өзгеше
нормалары мен бағдарлары оның көрінетін
маргиналды субмәдениеттердің
ерскше спепификасы бар, мойындалған стандарттан
белгілі бір деңгейде бас тарту —
басындық танытып отырған
мәдениет өкілдерінің қабылдамауын, өздеріне күштеп тартуын туғызады
(мыс, этникалық азшылықтардың
жағдайы). Бұл мәселе 1930 жылдары
Э. Стоунквисттің зерттелулерінде қарастырылып-зерттелді. М-қа тән, тұлғаның мәдени «екіүдайлануы»,
оның бағдарларының «мәдениаралық» болуы мәдени
тұрғыдан өз-өзіне пара-пар болу
процесін күрделендіретүседі.
Бұл деперсонализацияға,
сананың белшектенуі, мәдени потенциалдың фрагментарлығына бастауы мүмкін.
Зерттеушілер сонымен қатар М-дықтың жекелеген жағдайларында тұлғаның мәдени бай түсуі
мүмкін екенін жоққа шығармайды.
МӘТІН — бұл жалпы (бір) тақырып
төңірігіндегі біріккен,
сабақтастық пен тұтастық тән;
ақпаратты жеткізетіп мазмұнды (мәнді) сөйлемдердің
тізбегі. М. сөзінің этимологиясы семанти-калық құрылымдардан
тұрады; адамның жасаған
нәрсесі, осы істелген нәрсе элементтерінің ішкі байланыстылығы, істелген
нәрсснің шеберлілігі және осы аталған үш семантикалыққұры-лымдарға сай оны үш
пән — мәтінтану, герменевтика және поэтиказерттейді. Мәтінтану
қарастырылып отырған мәннің қай дәуірге
немесе авторға
тесілі екендігін
анықтайды. Герменевтикамәтінді
түсіндірумен айналысады.
Киелі мәтіндер герменсвтикасы
экзегетика деп аталады. Мәтінді қарастыру шеберлігін
поэтика зерттейді. Ол М-нің қалай құрылғанын, оның құрылымы мен
композициясын зерттейді (формальды мектеп, құрылымдық
поэтика, гейеративті (поэтика). М-ді қазіргі семиотика
(мәдениет мәтін ретінде) мен
мәтін философиясындағыдай тым кең мағынада түсінуге болады. В. Рудиевтің жасаған мәтін
тұжырымы жеті баптан
тұрады. 1) мәтіннің
барлық элементтері өзара байланысты (өзара
байланысқан) (құрылымдық поэтака тезисі). 2)
мәтін элементтерінің арасындағы байланыс қайталанып, өзгеріп
отыратьш бірліктер мотивтер ретінде айқындалады.
(Мотивті талдау тезисі); 3) мәтінде кездейсоқ ештеңе жоқ (психоталдау); 4)
мәтіннің әрбір жекеленген
және үстірт көріпісінін
(мәнінің) астында мифологиялық
сипаттағы терең, әмбебап зандылықтар жатыр (К.Т. Юнгтің аналитикалық
психологиясы); 5) мәтін шындықты суреттемейді, ол онымен өзара күрделі
қарым-қатынасқа түседі (аналитикалық философия және тілдік
актілер теориясы); 6) бір мәтіндегі ақиқат нәрсс,
басқасындажалған болып шығуы
мүмкін (мүмкін дүние
(нәрсе) сематтикасы); 7) мәтін —
қатылы-семіп қалған мән емес, ол
автор мен оқырман және мәдени контекст
арасындағьт сұхбат (Бахтин
поэтикасы).
МЕНТАЛИТЕТ,
д
і л (лат. тепtа — жан құрылымы) — әлем картасын жасайтын және мәдеии
дәстүр немесе қауымдастыктың бірлігін нығайтатын жалпы рухани көңіл-күй,
наным-иланым, рух дағдысы, ойдың біртұтас жиынтығы. М. жеке және ұжымдық сананың
өзіндік ерекшелігі бар деңгейлерін сипаттайды; бұл орайда М. — өзгеше ойлау
типі. М. — табиғат жәнс әлеум жағдайлар салдарынан туындайтын және адамның өмір
әлемі туралы ұғым-танымын ашатып жалпылық. М. терминінжанның негізгі орталық
метафизикалық мәнін құндылықтар мен ақиқаттың түпдерек ретінде қарастыра отырып,
американ философы Р.Эмерсан (1856) енгізді. М. қоғамның мәдениеті, рухани өмірі
бейнеленгенде белгілі бір дәуірдің филос, діни, саяси, эстетикалық теорияларында
көрінетін метаұғым болып табылады.
МОДЕРНИЗМ
(франц.modern ең жаңа, қазіргі) — XIX ғ.-дың соңы XX ғ.-дың ортасында әдебиет пен өнерде, мәдениетте
қалыптасқан филос - эстетикалық қозғалыс. М. өнерде болып символизм (П. Верлен,
А. Рембо, С. Малларме, 0. Уайльд, В. Соловьев, А. Блок); экпрессионизм (Г. Тракль,
Ф.Кафка, Э. Мунк, А. Шенберг) және акмеизм (А. Ахматова, А. Гумилев, 0.
Манделъштам) арқылы көрініс тапты. М.
реализмге қарсы қойылады. Бұл ретте М. өмір
болмысты бейнелеуге емес, өз шындығын көрсетуге ұмтылады. Модернистер
үшін өмір шындығы ұғымы — аллюзиялар,
реминисценциялар. Мұнда негізгі
ұғым цитаталар,
реминисценциялармен толыға, ұлғая келе интермәтінге
айыалатын «мәтін» болып табылады. Жеке адамның жан-дүние, сезімдерін бейнелеу
идеясы екінші қатарға кетіп,
алғашқыға сана шығады. М-ді норвегтік сыншы Э.Ховардсхолм шындыққа
жанасу талабын жоққа
шғаратын және айнала шындықты өзге
аспектіде қабылдайтын өнер деп анықтайды. М. ұқсастық принципіне негізделген өнер
өз мүмкіндіктерін тауысқан, өлі, біздің
өмірге деген қарым-қатынасындағы ешқандай жаңалық әкелмейтін өнср
деп таныды. Өнердің өзегі сыртқы планнан ішкс ойысты:
бұл ретте
суретксрдің міндеті өмірмеи қарым-қатынасқа
өзінің жеке көркемдік әлемі аясында түсу, оқырман мен көрерменге шығарм процеске
мейлінше көбірск қатысуға мүмкіндік беретін таза
субъективтік өнер жасау.
НЕОМИФОЛОГИЯЛЫҚ САНА,
жаңа
мифологиялық — XXғ. мәдени
ментальдылықтың бір бағыты. Ғасыр
басындағы символизмнен басталып постмодернизммен аяқталады. Н. XIXғ. позитивистік санаға
жауап ретінде пайда болды. Н. мәні — мәдениеттегі классикалық және архаикалық
мифтерді зерттеуге көп көңіл бөлуінде. Сол сияқты мифол. сюжеттер мен мотивтер
көркем шығармаларда кеңінен қолданыла бастайды.
Осының бір мысалы У.
Фолкнердің «Улисс» романы. У. Фолкнер қосымша фон ретінде
Одиссей туралы және соған ұқсас мифтерді
қолданады. XIXғ-дың 20 жылдарынан,
яғни әдебиетте модернизмнің гүлденген кезінен бастап, әрбір көркем мәтін тікелей
немесе жанама түрде мифті қолдану негізінде құрылған. М.
Булгаков «Мастер мен
Маргарита», Т. Манның,Г. Гессенің, У. Фолкнердің, Ф. Кафканың, Дж.
Апдайктың шығармаларында
мифті жиі қолданады. Ш. Айтматовтың «Боранды бекет» романында басқа да
шығармаларында мифтерді қолданды. Шығарма сюжстінде миф ретінде тарихи аңыздар,
тұрмыстық мифология,
мәдени-тарихи шындық, өткен дәуірлердің көркем мәтіндері керініс табады.
Бұл XXғ. көркем мәтінінің
өзі мифологиялық сипат
алуына әкеледі. Мыс, Г. Маркес «Жүз жылға созылған жалғыздық».
НОМАДОЛОГИЯ
—
қазіргі постструктурализмдегі ең жаңа бағыт. Бұл бағыттың қалыптасуы Ж.Делез бен
Ф.Гваттариге байланысты. Н-ның басты ұстанымдары олар
жұмысының екінші томында
баяндалған. 1972 жылы шыққан бірінші том
«Анти-Эдип« деп аталған еді. Екінші томды қалыптастыру барысында Делез бен
Гваттари оған кіріспе ретінде «Ризома» деген жеке кітапша шығарды. Ризома
постмодернистік сананың бейнесі, ол — орталығы жоқ және кеңістікте
жайылған ау сияқты құрылым. Егер тереңде
орныққан тамыр отырықшы мәдениетке тән болса, жер үстінде сусыған ризома
көшпенділер мәдениетін
бейнелейді. Себебі,
көшпенділер кеңістікті бөлмей, кеңістікте бөлінеді. Н-дың бір-біріне қарсы
қоятын екі ғылыми нұсқасы — компарс пен
диспарс. Компарста ғылым объектісі өзгеріске түседі. Диспарс —
көшпенділер ғылымының қағидасы — еш нәрсені өзгертпей, тұтас күйілде қабылдайды.
Ол бір-біріне материя мен форманы емес, материал мен қуатты қарсы қояды.
Көшпснді кеңістік үстінде көш түзейді, бірінші көштен екінші көшке
ілгерілейді. Бірақ
бұл көштер алған бағытқа
тәуелді, ал отырықшылар үшін белгілі орын
өзіне деген бағыт қальштастырады. Н. көне
нұсқаның орнын ойлаудың
жаңа нұсқасын қорғамайды, ол
ойдың өзін көшпенді қылуға ықпал
жасайтын әлеуметтік құрылымды көксейді.
Мұндағы мәселс саясаттың
көшпендіге тән ой еркіндігіне көтеріле алуында.
ОЙЫН, ойын теориясы —
дәлел-дәйегінәтижесінде емес, процестің өзінде болатын, қимыл-әрекет түрі.
О-ның мәдениет пен оның
жекелеген формаларынын пайда болуы және
жұмыс істеуінің негізі
ретіндегі теориясы XXғ. X. Ортега-и-Гассет, И.Хейзинга, Е. Финк, Г. Гадамер және
басқа
мәдениеттанушылардың әр түрлі
концепцияларынан пайда болды. Голанд ғалымы И. Хейзинга ежелгіден қазіргі
кезенге дейінгі мәдени шығарм-ты ойын деп
қарастырады. Ол Канттан басталып, Шиллер т.б. жалғастырған өнер генезисін
спонтанды, ешқандай да мақсаттан
тәуелсіз, мүддесі жоқ қызмет ретінде О-нан тарата пайымдау дәстүріне сүйенеді.
Мәдени даму барысындақоғам пайда ұғымын меңгерген
мәдениеттің еркін рухы жоғалып,
ойын элементі екінші
қатарға жылжиды. Ортега-и-Гассет көпшілік мәдениеті негізі — О-ға элитарлық
мәдениетті қарсы қояды. Шығарм.-тың еркін рухы, қиял ұшқырлығы, сырттай
бақылаушылықшын өнердің О. өлшемдеріне үндес
сипаттары. Финк мәдениеттің пайда болуын О-мен байланыстырылады,
себебі О. болмаса адам баласы өсімдік тектес болар еді. Адам үшін О. бәрін де
қамтитындықтан О. адамды табиғаттан жоғары дәрежеге көтереді де, мәденист
феномені пайда болады. Га-дамср тарих пен мәдениетті тіл стихиясындағы
ерекше О. ретінде талдады: бұл ретте адам өзі
қиялынан тудыратын рольден
гөрі басқаша рольде болады.
ПАРАДИГМА
— үлгі
немесе модель. Қазіргі
философиялық ғылымның негізгі
ұғымдарының бірі. Т.Кун
енгізген ғылыми қауымдастық қабылдаған және ғылыми дәстүрдің өмір сүруін
қамтамасыз ететін сенімдер, құндылықтар және
техникалық дәстүрлердің жиынтығы
мағынасын білдіреді. Жалпы мойындалған П-нын
қалыптасуы ғылымның
жетілгенінің белгісі болып табылады. П-лардың ауысуы ғылыми төңкерістің
көрінісі — бұрынғы беделдердің,
үлгілердің, методологиялардың, теориялардың,
дүниетанымдардың дүние-әлем бейнелерінің қирауы.
ПАССИОНАРЛЫҚ(лат. — құштарлық, сезімдік) —
қимыл-әрекетті аңсаған
құштарлық,жекелеген
адамдарда да, топтарда да болуы мүмкін шектен тыс күш-қуатқа қабілеттілік. П. —
Гумилеетіңэтногенез («Этногенез
және Жер биосферасы») тео-риясында негізгі термин болып табылады. Ол
этностың пайда болу негізінде
П. яғни ағзаның биосферадан сіңірген өте мол биохимиялық қуаты жатқан табиғи
процесс деп қарастырады. П.тұқым қуалайтын
биологиялық сапа ретінде қарастырылады; адам психикасында бейсана деңгейінде болады.
Пассионарлар өздерінің бар екендігімен
қалыпты ахуал жағдайды бұзады, өйткені олар кеше
алмайды. Айнала қоршаған ортаға қарсыла-су қажеттігі оларды біреуге және келесі
әрекет жасауға мәжбүр етеді. Бұл ретте пассионарлар өз
П-мен қалың көпшілікті ұйытады (психикалық
тұрғыдан «жұқтырасың)- Қолайлы жағдай
туғандажаңа этнос, мәдениет, өркениеттің негізіне айналатын алғашқы бірігулер
осылайша пайда болады. П. көсемдер мен қаһармандарға ғана тән
артықшылық емес, керісінше
«пассионарлардың көпшілігі
тобырдың, топтық нақ
ішінде болады» — депжазды
өз еңбегінде Л.
Гумилев.
ПОСТМОДЕРНИЗМ
— дәл
мағынасында модеріннен кейінгі,
қазіргі заман дегенді
білдіреді. «Қазіргі заман» ұғымының нақты бір қатаң
анықтамасыжоқ. П. термині 1917ж.бастапқолданысқа
енгенмен, оның кең таралуы мен терең түсінілуі 1960 ж. басталды. XXғ. архитектурадағы
стиль атауы ретінде пайда болып, ол кейін әдебиет пен өнердегі өзгерістерді, сол
сияқты әлеумет-экономикалық, технологиялық және саяси аймақтағы өзгерістерді сипаттау
мақсатында қолданылды. Франц философ, П.Ж. Лиотардың «Постмодернизм тағдыры»
еңбегінің негізінде П. термин-ұғым статусына
ие болды. Ол П. хуралы
пікір-таласты философия мен мәдениет
аймағына да таратты. Ол белгілі бір парадигманың үстемдігін жоққа шығарып,
орталықсыздандыру принципін орнықтырды. Философияда П. онтология
мүмкіндіктерінің
сарқылғандығын түсіну
ретінде қалыптасады. П-тік
эстетиканың принциптері лабиринт пен
ризома болып табылады. П. — Батыста индустриалдық қоғамның орнына келген жаңа
постиндустриалдық қоғамның серігіне айналды. Енді күнды тауар ақша да емес,
билік те емес, ақпарат болып табылады. П. үшін нақты шындық жоқ, тек
виртуалды шындық қана бар (П. компьютерлер, видео мен интернеттің гүлденген
кезінде пайда болуы да тегін
емес). Сондықтан П. мәтіндердің нақтылығы мен
олардың плюрализімін бекітеді. Лабириит принципі бойынша құрылып, Б.А.Қ.
гипершындығын (Бодрийар)
тудыратын «гипермәтін» ұғымы пайда болады.
Ақпарат ағымы адамды виртуалды шындьтқ жағдайыыа әкеледі. Адамның индивидуалды
Мені ұжымдық санамен
алмастырылады. Бұл
көпшілік-сәуегейлік мәдениетте толерантты
қатынасты анықтайды,
ендігі жерде ол элитарлы мәдениетке қарама-қарсы
қойылмайды. П. мәдениеттің құрағы, яғни өткен
мәдениеттің әр түрлі элементтерінен құрастырылған
құрақ ретінде
сипаттауға болады.
Бұлқұрақта әлдебір дәстүрге,
жанрға, стилге немесе дәуірге артықшылық
берілмейді.
ПОСТСТРУКТУРАЛИЗМ
—
структурализмнің екінші толқыны, структурализмді сынаумен байланысты және оның
алдыңғы шектеушіліктерінен арылуға бағытталған ағым. П-нің өкілдері — Ж. Деррида,
Делез, Бодрийар, Лиотар, Ю. Кристева, М. Фуко т.б. П. басты
міндеттерінің бірі —
логоорталықтық метафизиканы
сынау және мәдениеттегі
тіл билігін және билік тілін айқындау. Деррида метафизиканы деконструкция
арқылы, яғни мәтіндегі
жүйеден тыс, маргиналдық элементтердің маңыздылығын көрсету арқылы жеңуге болады
деп санайды. Ғылыми айналымға, осыған дейін тек тұрмыстық тілде
қолданылған, сөздер менұғымдар енгізіледі,
бірақ оларға бұрынғы
мән-мағынаны толықтыратын және
шектейтін жаңа мазмұнберіледі. Мәтін
интерпретациясы — бұл мәтінге
тікелей қатысы жоқ нәрсені түсіну. П. үшін адамды сипаттайтын негізгі катего-рия
тілек болып табылады. Ол адамның басқамен қарым-қатыыасқа
түсуге деген ынтасын айқынлайтын әмбебап бітім. Ол индивидуальды және
ұжымдық іс-қимылдық барлық
бітімін, әлсуметтікжәне мәдени
шындық бітімдерін анықтайды.
П. қоғам мен мәдениет — «билік — бағыну» қарым-қатынасының жап-пай көрініс
табатын орны ретінде көрініс табады. Билік
өзін адамдық қарым-қатынастардың барлық
деңгейінде — саяси док-тринадан қарапайым қарым-қатанасқа дейінгі аралықта
жүзеге асырады. Сондықтан П. биліктің іске асу тәсілдерін анықтап, оған
көптілікті, бірегейлікті және ыдыранқылықты
қарама-қарсы қоюды өз міндеті
деп таниды.
ПСИХОАНАЛИЗ
—
XXғ. мәдениетіне зор әсер еткен австриялық
ғалым 3. Фрейд
қалыптастырған психологиялық ілім.
Фрейд адам психикасының үш
құрылымнан: Ол, Мен,
Жоғарғы Меннен тұратыны туралы идеяны
ұсынды. Көмескі сана
өткенен мұраланған
психиканың терең қабаты
ретінде көрініс табады. Оның қойнауларында
адамның жасырын жан сезімдері,
құмарлықтары мен
ынтаназары ұялаған. Бұл құрылым «ләззаттану
принципін»
басшылыққа алады. Фрейд оларды
«қайнаған құмарлықтардың қазаны»
деп атайды. Адамның саналы Мені — Ол
мен (көмескі сана) қоршаған
дүние арасындағы делдал.
Бұл құрылым «шындықпринципін» басшылыққа
алады, оның мақ-саты — адамның
көмескі санасына ықпал
ету. Адам Мені Оны (көмескі сананы) өзіне бағындыруға тырысады, алайда
кейде өзі Оның (к.с.) ықпалында
болады. Жоғарғы Мен орындалуды, мәдени ғалым салуларды
бейнелейді. Жоғарғы Мен ұят ретінде, немесе
көмескі кінә сезімі ретінде адам
Меніне үстемдік етуі мүмкін. Көмескі санада белгілі бір жағдайларда сапа
аймағына шығып кететін элементтер болады. Мен қабылдау мен қозға-лыс
органдарының жүйесін бақылайды. Жоғарғы Мен сублимация арқылы
Эдип комплексін
шешкеннен кейін пайда
болатын ең жас құрылым. Тиым салынған
либидо импульстары (жыныстық қуат) мәдени шығарм қайнар көзі мен құпиясы. Мәдениет адамды жүйке
науқасы (неврозға) ұшырататын тиым салулар
жүйесі ретінде көрініс табады, ал екінші жағынан шығарм фантазия
және оның рәміздік бейнеленуі арқылы
либлдо энергиясының (қуатын) босатуға (сыртқа шығаруға) мүмкіндік береді. Фрейд
адамның психологиялық өмірі
туылған соң басталады деп
санайды, ал жаңа туған сәбиді ол «tabularasa» (таза тақта) деп
атайды. Кейдс ол организмнің анықталмағанбейімділігі
туралы, тіпті адамның түс керуі мен қиялында орын алатын
филогенездік сипаттағы, өзіне тән архаикалық еске түсірулер
туралы айтады. Ф. психикалық процесстер
динамикасында инстинкті құмарлықтар шешуші рөл
атқарады деп санайды. Оларды Ф. психикалық және тәндік аймақтарды
байланыстыратын күштер ретінде қарастырады. Ол жыныстық құштарлықтар
мен эгоның жыныстық емес,
өзін-өзі қорғау инстинктілері кіретін бастапқы
дуализм туралы идеяны алға тартты. Ол жыныстық инстинкт — либидоға
кеп көңіл бөледі. Ол жыныстыққұмарлықтың
бастауы балалық шақта
жатқандығын байқады. Ф. адам бойындағы агрессивтілікті жеке инстинкт деп
қарастырады. Оның бастауы сүйек еттерінде жатыр, ал оның
мақсаты — талқандау. Кейінгі еңбектерінде Ф. екі
түрлі инстииктер бар деген болжамды алға тартты: олардың бірі тіршілікті
сақтауға бағытталса, басқасы тіршілікке қарсы әрекет етеді, оны неоорганикалық
күйге қайтаруға талаптанады. Оның түпкілікті қорытындылары «Психоанализ
очерктері» еңбегіндегі баяндалған өлім
инстинктінің рөліне қатысты. Мұндағы махаббат
инстанкті (эрос) мен өлім
инстинктінің(танатос) дихотомиясы
психоанализ теориясының басты тақырыбына
айналды. Ф. психоаналитикалық теориясын оның шәкірттері мен
ізбасарлары: А. Адлер, В. Раих, О. Ралк, К.Г. Юнг, Ш. Френчит.б. қабылдап,
кейіннен оған түзетулер
енгізді. Психоаналитикалық теорияны XXғ. «ғылыми мифологиясы»
деп атайды. Өйткені оның өкілдері
мифологиялық материалдармен жұмыс істеді.
Психоаналитикалық теория миф, ритуал, дін т.б.
мәдениет аспектілерін
мәдсниеттанулық зерттеудің
құрамдас бөлігіне айналды.
Көптеген көркем шығарм тұжырымдары
көмескі сананың психоаналитикалық
теориясынанегізделді. Олар адам әрекетінің осы саласындағы түс көрудің,
фантазияның, интуиция мен еркін
ассоциациялардың айырықша рөлін негіздеуге
талпынады.
СИМУЛАКРУМ
(лат.simulare — жалған, өтірік,
жасанды) — бұл термин түрлі
мағынадақолданылады. Платон философиясында С. — көшірменің
көшірмесі, бешіелегеннің бейнесі деген мағынада қолданылады. С. — ойдан
шығарылған, қолдан жасалған,
яғни нақты шындықтағы затқа «үш
қайнаса сорпасы қосылмайтындай» бөлек нәрсе деп
анықталады. Бұл С-ның репрезентативті
моделі, яғни көшірмеде көшірме жасалған зат идеясының өзінің референт ретіндс
болуын талап ететін модель. С-ның
екінші мағынасын, немесе репрезентативті емес моделін Ж. Бодрийар, Ж. Делез және
Ж.Дерриданыңеңбектерінен кездестіреміз. Олардың түсіндіруініне, С.-ның мәні оның
референтсіздігінде, яғни көшірмеден көшірме жасалып отырған зат идсясына сай
болудың қажет еместігінде, өйткені
С. әуелден болмысшындықтың құрылымында кездеседі.
Олар бар нәрсе, тұрған нәрсе және оны
қайта таныту, қайта көрсету мәселесін керсксіз деп табады. Симуляция шындықтың
өз бойында бар нәрсе болса, онда түпнұсқа туралы сөз болмаса
керек деп түсіндіреді С.-ның репрезснтативті емес моделін жасаушылардың бірі —
Жан Бодрийар үшін симуляция дегеніміз жасанды қылық көрсету, қылымсу-тәлімсу,
жалғаңдық емес. Олардың арасындағы
өзгешелікті Ж. Бодрийар төмендегідей мысалмен түсіндіреді. Мыс, кімде-кім өзін
өтірік аурумын десе, онда оның жалған,
жасанды қылық көрсеткені. Ал енді
кімде-кім өзін ауырмаса да аурумын деп есептесе, ауруды симуляцияласа, онда ол
адамның бойынан расында да аурудың «шынайы» белгілерін табуға болады. С.
объективті процесс емсс. Әлгі ауруды симуляциялаған адамды объективті
тұрғыдан не науқас, не
сау деп қарастыра алмайсың. Репрезентация белгі мен шындық арасында
эквиваленттілік принципінен басталады, бірақ ол эквиваленттілік —
утопия. Дегенмен де сол
утопия негізі аксиома ретінде қала береді. Ал С. болса эквиваленттілік
принципінің утопиялылығынан басталады, сондықтан да ол белгіні шындықты
айқын танытатын
құндылық ретінде қарастырмай, оны
реверсия (орын ауыстыру, алмастыру) деп түсіндіреді. Шындықтың орнына
гипершындықты қою керек дейді Ж. Бодрийар, себебі шындықты тану тіпті де мүмкін
емес. Диснейленд — қиял әлемі — С.-ның
шынайы моделі. Диснейлендте жүрген адамға одан сыртқары жатқан территорияның
бәрі (Лос-Анд-желес, АҚШ) — шындық емес, гипершындық болып көрінері рас.
Сонымен, біздің шындық ретіндс
қарастыратын шындығымыздың өзі
С.
СИНКРЕТИЗМ
(грек.synkretismos — біріктіру) — «жігі
ашылмаған», «біте қайнасқан» деген сөз
тіркестерінің синонимі болып табылатын бұл ұғым қандай да болмасын
құбылыстың жетілмеген,
дамымаған, өзара жіктеле қоймаған бастапқы күйін білдіреді. Бұл ұғым көбінде алғашқы
қауымдық немесе архаикалық мәдени кезеңге байланысты көп қолданылады.
Өйткені дәл сол мәдени кезеңде мәдениет салаларының жіктелінбеген,
дербестелінбегендігін байқаймыз. С.-нің мәніні миф, мифологиялық
сана өте жақсы анықтайды. Мифтердегі субъект-объсктілік қатынастардың жоқтығы,
жеке тұлғалық, бастаманың көрінбеуі,
адамның өзін айналасын қоршаған әлемнен бөліпжарып қарамауы
т.б. С. көріністері болып табылады. Архаикалық мәдемиеттегі ғылымдардың, өнер
түрлері мен наным-сенімдердің жіктелінбеген бастапқы біртұтастық күйі —
архаикалық мәдениеттің синкреттік сипатын танытады. Сондықтан да мәдениет
тарихында зерттеушілер «алғашқы қауымдық С» деген үлкен кезеңді
айқындайды. Адамзат дамуының
бұл саты-сында қоғамдық
өмір өзінің іріктелмегендігімен, біртұтастығымен, бір-бірімен
етене тығыз
байланыстылығымен сипатталады. Сол мәдени
кезеднің адамдарының дүниетанымындағы С.
көріністерін алташқы
наным-сенім түрлерінен:
феташизм, анимизм, тотемизм т.б. айқын көруге болады. Қазірде бұл терминмен
эстетика, өнертану,
мәдениеттану саласында әр түрлі өнер түрлерінің
элементтерінің бірлестігі айқындалады.
СТРУКТУРАЛИЗМ
(лат.structura— құрылым, байланыс, рет) —
XXғасырдың 20 ж-нан
бастап гуманигарлық білімдер (лингвистика, әдебиеттану, тарих, этнография
және т.б.) сала-сында қалыптасып келе жатқан бағыт. Бұл бағыттың ерекшелігі
оның құрылымдық тәсілді,
моделъдеуді, семиотика элеменітерін пайдалануында жатыр. С.-ның зерттеу нысанасы
— белгілер жүйесінен құрастырылған мәдениет
(тіл, ғылым, өнер, мифология, салт-дәстүр, мода, жарнамажәне т.б.).
Бұл бағыттың С. деп аталу себебі
де оның мәдениеттің түрлі салаларындағы құрылымдарды
тауып және суреттеу
мақсатымен тікелей байланысты. С. өзінің даму барсында бірнеше эволюциялық
сатылардан өтті: біріншіден,
құрылымдық лингвистикада
С.-нің өзіндік тәсілі пайда болды; екіншіден, философиялық С. дүниеге келді;
үшіншінден, С. постструкрурализм
мен мәтін семиотикасына ыдырап кетті. 1920-40
жылдарда өзінің құрылымдық лингвистика аясындақалыптасуын басынан
өткізген С. 50—60-шыжылдары,
әсіресе Францияда шарықтап шықты. С. сол кезеңнің
өктем интсллектуалдықпарадигмасынаайналды. К. Леви-Стросс
француз С.-ніңнегізін қалаушы болып
есептеледі. Өйткені ол тілдің жүйелік талқыламасын өзінің антропологиялық
ізденістерінде алғашқылардың бірі
болып қолданды. Леви-Стростың түсінуі бойынша,
адамдардың некелік қарым-қатынас
ережелері мен туысқандық байланыстары адамзат мәдениетінде жеке тұлға мен ұжым
коммуникациясының белгілі бір түрін
туындатады. Бұл коммуиикация
түріндегі байланыстырушы буын — әйел. Ол отбасы,
ата, тайпа арасын жақындастырушы,
дәнекер рөлін атқарады. Аталар арасындағы әйелалмасу әуелде инцесті, яғнижақын
туыстар арасындағы жыныстық қатынасты
болдырмау үшін жасалған шара еді. Кейінірек ол мәдени символизмге
айналды.Тілде — сөз дәнекерлеуші
орталық буын болса, туысқандық қатынаста — әйел
алмасу, ал экономикада — товар алмасу. Кейінірек С.-ді Ж. Лакан, М. Фуко,
Р. Барт дамытты.
СУБЛИМАЦИЯ
(лат.sublimo— көкке көтеру, биіктету,
жоғары қою) — мәдениеттануға психологиядан 3. Фрейд еңбектерінің
ықпалының нәтижесінде енген термин. Психологияда С. деп
инстинктивті энергия түрлерінің қоғам мен жеке
тұлғаның қажеттіліктеріне
жарамды процеске айналуы арқылы қақтығысты, жанжалды болдырмайтын психологиялық
қалқан механизмін айтады.
Психоанализ бойынша, С.-ның түр көріністерін либидоның (жыныстық
энергия, жыныстық қозудың) шығармашылық
процессіне айналуынан; өткір тілділіктен; шиеленіскен жағдайды әзіл-сықақпен,
ойын-күлкімен бәсеңсітуден және т.б. байқауға
болады. 3. Фрейд діни жөн-жоралардың, мәдени институттардың, пайда болуын
қалыптасуын және дамуын С.
арқылы қарастырып, талдайды. С. терминғылыми айналымға 1900ж.
3. Фрейд енгізгенімен де, оған
дейін де С. идеясының болғандығын байқауға болады.
Мысалы ХҮШ ғ. ақын-жазушылары Г. Штиллинг пен Новалистің (Фридрих фон
Харденберг), XIXғ. философтары А.
Шопенгауер мен Ф. Ншдиенің шығармаларынан виталды (өмірлік)
қуаттыңәлеуметік жағымсыз
жақтарын тиімділікке аудару
туралы түсініктерді кездестіреміз. С. іске аспаған, жұмсалмаған табиғи
әуестік — құмарлық қуатын мәдени
салаларға — еңбекке, шығармашылыққа,
өнерге және т.б.
жаратуды аңғартады. Табиғи агрессия — спорт ойындарына; жыныстық құмарлық — махаббат, достық
сезіміне; тәнін жалаңаштауға
әуестік (эксгибидионизм) — көзге ұрарлық ашық түсті киім-кешек
киюге сублимацияланады. Сөйтіп үйреншікті әуестіктер рухани жағынан
энергияның қайта жаңғыруының нәтажесінде өнегелі іске
айналады.
СУБМӘДЕНИЕТ
(лат.sube— төменгі,
нем.kultur — мәдениет)—
дәлме-дәл аударымда
«астыңғы мәдениет», ірі мәдени құрылым ішіндегі белгілі
бір топтар, бірлестіктер мәдениеті дегенді білдіреді. С. көбіне қоғамда өктем болып
тұрған мәдениет пен
әлеуметтік құрылымға оң
немесе теріс қатынас нәтижесінде пайда
болады. Қазіргі жағдайда С. үлкен аймақтық, ұлттықмәдени
құрылым негізінде пайда
бола отыра сол мәдениеттегі классикалық дәстүрден тысқары
тұрады. С.-тің әлеуметтік
бастауын әр түрліжас ерекшеліктеріне байланысты топтар, бейресми бірлестіктер
т.б. құрайды.
ТАБУ (полинзиялық тайпалар тілінен
аударғанда «тыйым салу») — алғашқы қауымдық құрылыс мәдениетімен
тығыз байланысты діни негіздегі үзілді-кесілді тыйым
салуды талап ететін ұғым. Терминді алғаш рет
ағылшын жиһанкезі Кук енгізген болатын. Т.-да екі ұғым — киелілік пен
тыйым салынғандық, қасиеттілік пен қорқыныш тоғысады. Т. белгілі бір
тұлғаларға да, белгілі
бір қоғамдық ұжымдарға да қатынасты
қолданылады. Т. туралы терең теориялық ізденістер аз болғандықтан оның қолданыс аясы
анықтала қойған жоқ. Дегенмен де
Т.-ді діни-моральдық тыйым салу түрлерінен
ажырата білген дұрыс, өйтксні аталған
соңғылары адамзат мәдениетінде кейінірек пайда болған күрделі құрылымды ұғымдар. Т.-ланған
әрекеттер мен заттар туралы Дж. Фрейзердің («Золотая ветвь»)
шығармасынан көптеген мысалдар табуға
болады. Фрейзер дін мен сиқырды (магияны) бір-біріне
қарама-қарсы қойып, Т.-ды магияның теріс пішіні ретінде түсіндіреді. Т. туралы
психоталдаудан көп мәлімет жинақтауға
болады. 3. Фрейд өзінің «Тотем және табу» атты еңбегінде Т-дан көсемге
деген екіүшты (амбивалентті) қатынасты: бір жағынан, көсемді қастерлеп,
табынуды, екінші жағынан,
іштей қызғану, жек көруді, бейсаналы түрде ұнатпауды байқаймыз дейді.
Әлеуметтік антропологая тұрғысынан (Малиновский,
Радклифф-Браун және т.б.) Т.-ды әлеуметтік бақылау мен қадағалау рөлін атқаратын
құрал деп қарастыра-ды.
Т. қасиеттілік туралы
түсінік: қалыптасқан
барлық мәдениеттерде
кездеседі. Әр мәдениеттің өзіне сай заттарға, іс-әрекеттерге немесе сөздерді
айтуға салынатын тыйым түрлері бар. Т.-ды бұзған адам қатты
жазаланатын болғандықтан оны еш нәрсеге, еш жағдайға
қарамай орындауға тырысатын болған.
Қазақ мәдениетіндегі кездесетін ата-ене, қайынаға, қайын, қайын сіңілілердің
атын атамау, отты, ошақты аттамау, белгілі киеліжануар түрлерін қорғау т.б. Т.-лар
қазақ халқының көне
тотемистік, анртмистік көзқарастарынан сыр тартады.
Қазақ мәденитіндегі тыйым салу
жан-жоралғылары туралы Ш. Уәлихановтың шығармаларынан көп мағлұмат
алынады.
ТЕКСТОЛОГИЯ
(лат.textum — мата, киім,
байланыс, өрме, грек.logos — ілім) — филология,
әдебиеттану, тарихжәне мәдениеттануға көмекші пән.
Ол жазба мұраларының ең көнелеріп жинақтап,
басын біріктіріп, жариялаумен, әдебиет пен
фольклорды зерттеумен айналысады. Т. көне мәтіндерді атрибуциялау, яғни олардың қай тарихи
дәуірге тиесілі екендігін және
қай авторға тиеселі
екендігін анықтау
ісімен қатар сол мәтіндердің
мазмұнын талдап
талқылайды.
ТОЛЕРАНТТЬІЛЫҚ
(ағылш.tolerance — төзімділік,
көнбестік) — басқа ойға, көзқарасқа,
наным-сенімге, іс-әрекетке,
әдет-ғұрыпқа, сезім-күйге,
идеяларға төзімділік, жұмсақтық көрсете білу
қасиеті.
Т. — адам құқығы мен бостандығы, плгорализммен қатар негізі демократиялық,
принциптердің бірі болып есептеледі. Т. — қоғамның жалпы және саяси мәдениетінің
деңгейінің көрсеткіші.
ФАУСТЫҚ
МӘДЕНИЕТ
— неміс мәдениеттанушысы О. Шпенглер енгізген ұғым. Оның «Еуропаның ақыры»
(«Закат Европы») атты шығармасында мәдениеттің бірінен кейін бірі келіп отыратын
екі түрлі құрылымы жайында сөз болады. Оларды О. Шпенглер апполондық және
фаустық деп атайды. Қазіргі заманда өзінің рухани-шығармашылық мүмкіншілігін
сарп етіп, өлі өркениеттілік күйіне өтіп бара жатқан батыстық, мәдениетті О.
Шпенглер Ф.м. деп анықтайды. Өйткені европалық мәдениеттің берілген шекараны
мойындамай, қол жеткізген нәтижесіне көңілі толмай, таңсық әлемді шексіз игеруді
мақсат тұтқан рухы Гетенің шығармасындағы жаны тыныштық таппай безілдеген Фаусты
еске салады. Сондықтан да О. Шпенглер европалық мәдениеттің рухани рәмізі
ретінде Фауст бейнесін алып, оны Ф.м. деп айтады. Ф.м. түсіну үшін оның
апполондық мәдениеттен айырмашылығын анықтау керек. Антикалық «апполондық
мәдениеттен» Ф.м. өзінің шексіз шалғайға, түпсіз тұңғиыққа талпынысымен,
экспансивтілігімен (жаңа территорияларды жаулау ықыласымен), әлемді қайта құруға
құштар шығармашылық рухымен, табиғатқа өктемдік жасауға бейімділігімен
ерекшеленеді. Билік және реттілік — Ф.м.-тің мақсаты. Білім арқылы әлемнің сырын
ашуға болатын болса, «білім-күш» деп, оны өктемдік ету құралы мақсатанда дамыту
ісі еуропалықтардың ашқан жаңалығы. Егер гректер үшін, яғни «апполондық
мәдениет» үшін сабырлық мұраты бастапқы орында түрса, Ф.м. үшін міндеттілік,
борыштылық алға қойылған ұран — «Сен жасай аласың, яғни сен жасауға тиіссін де»-
Шексіздікке ұмтылған Ф.м.-нің христиандық құдайы да шексіз әрі мәңгі рух, оған
шексіз құдірет пен шексіз даналық қасиеті тән.