19

&19. Қайғылық пен күлкілі сәттер.

 

         Қайғылы және күлкілі кездер – эстетикалық сатыларға жатады, онда қоғамдық өмірде болып жатқан барша құбылыс, өзгерістердің түрлі кезеңдері ой талдауынан өтіп, бағаланып отырады. Бұл жерде адамның сол болып жатқан тіршілік ағымына эстетикалық қатынасы анықталады. Табиғат өз мәнінде тамаша, әдемі болуы мүмкін,  бірақта ол қайғылы да күлкілі де бола алмайды. Қайғылы мен күлкілі сәттер, қоғамдық реттегі жүйелер, ол тек адамға ғана тән нәрсе, ол адамға қоғамдық қатынастар арқылы келеді. Қайғы мен күлкі бір-бірімен тығыз байланыста ғана емес, олар бір-бірін толықтырып отырады, бір-біріне ауысып отырады, өмірде олар қатар жүреді. Сондықтанда болар ертеден – “Қайғы мен қуаныштың” – арасы бір-ақ қадам деген сөз келеді. Өмірде солай болып келеді. Бұл екеуі де жалпы өмірде сол бір ағымдағы күшке қарсы келіп, сол күресте шыңдалып дамиды, шындықпен арадағы қарама-қайшылықтар мен адамның ақыл-санасы арақасында тура жолға түсіп, одан әрі қарай дамиды. Қайғылық проблемасы барлық кездерде философиялық және эстетикалық ойларды өзіне қаратып отырған. Қайғылық турасында өз ойын айтпаған атақты ойшылдарды кездестіру қиын.

Қайғылық.

Егерде адам баласы өмірде бар мүмкіншіліктерін іске асырып жүрсе, оны әдемілікке, жақсылыққа қабылдап риза болады, өзінің ой-мақсатын жоғарылау – асқақтау деп, осылар үшін болған еңбекті, күресті батырлыққа санаса, осы жолда өлімге ұшыраса оны қайғылық (трагическое) деп қабылдайды. Эстетикалық категорияның осы қайғылылық бөлігі адам өлімімен байланысты. Бұл жағдайды қоғамдық көзқараспен қарағанда адамның осы сияқты өлімі оның тарихи, қоғамдық көзқарасына байланысты. Дегенмен адам қайғылы қазаға ұшырағанмен мақсат, арман өлмейді, оның осы арман-мақсаты оның өліміне өзіндік мән береді. Өркендеу – даму қағы түрлерінен құрастырылады деп Гегель бекер айтпаған болар, себебі өркендеу туралы жалпы түсінік қайғылы емес.

         Қайғылық (трагизм) бір адамның не үлкен бір топтың біржолата өлгенін, жойылып кеткенін анықтап бергенмен, ой-мақсаттың (идея) өлгені тек уақытша ғана болады. Адам баласы өмір жолында оның тағдыры, өсіп-өркендеуі барлық уақытта мақсатына жете бермейді. Осы қайғылы кездердің әсерімен де адам өз ойларын іске асыра алады.

         Тіршілікте болып отыратын қарама-қайшылық сәттер: өмір мен өлім, бостандық пен кездейсоқ қажеттілік, ақыл мен сезім, заңдылық пен міндеттілік жеке адамға да жалпы қоғамға тән нәрсе. Осы айтылған кезеңдердің барлығының да өмірде өзіндік орны бар құбылыстар.

Ұлылық (Величественное)

         Эстетикалық категорияның осы түрі жоғарыда айтылған батырлық пен қайғылылық түрлерінен соң айтылуы, орын алуы тектен тек емес.

         Адамның батырлық күресін біз осы ұлылыққа тән көреміз, Сол сияқты оның қайғылы өлімі де солай. Адамның күрес жолындағы жеңісі, оған ұлылық әкеледі. Ол жеңбеген күнде де оның моральдық бейнесі жоғары. Өнер өз саласында адамның өз адамгершілік рухын таза сақтай отырып, оны қорғау жолында аянбай күресуін, осы күресте ол жеңіске жетті ме, не болмаса моральдық жағынан ғана жеңілді ме бәрібір адамды сол үшін мақтап отырады.

         Қайғылық туралы жүйелі пікір айтушы атақты ойшылдардың бірі - Гегель. Оның айтуынша қайғының шығу сәттері сол нақтылы бір бейненің табиғи қажеттіліктен шын мәнінде туындайтын қақтығысуынан болады. Осы қайғылы жанрдағы батырлардың азап көріп артынан құтыла алмай апат болуын табиғи заңдылыққа жатқызады.

         Гегельдің бұл сияқты көзқарасын Н.Г.Чернышевский қолдамайды. Оның айтуынша қандайда болмасын барлық күрес түрі драмалық жүйеде, күрестің бәрі де қайғылы бола бермейді дейді. Кейбір күресте адам көбіне жеңіске жетіп, қуаныш әкеледі. Чернышевскийдің айтуынша: қайғы адам өміріне қорқыныш пен ауыр азап, тіпті өлім әкеледі дейді. Кейде мынандай сұрақ туады. Барлық азап қайғы, тіпті өлім шын мәнінде қайғылы болама? – Отеллоның өлімі қайғылы, ал Ягоның тағдыры қандай, қайғылыма? Осыны ойлап көріңіз. Өнер саласында қайғы туралы ойлағанда оның сол саладағы қайғылық жөнін ескеру қажет. Қайсыбір болмасын қайғылық жүйесінде ерекше орын алатын нәрсе, ол қайғыдан келер ерегіс, келіспеушілік, оның адамзатқа, жалпы қоғамға зияны мол. Осы туралы туындайтын негізгі сұрақтардың шешуі адам ойын оның өмірінде алаңдатып келеді. Қайғылы жанрдағы басты кейіпкер – көбіне жағымды тұлғаға жатады. Ол өз заманындағы күшті, қайратты, асқақ ойлы күрескер екенін көрсетеді. Әрине өмірді кездесіп отыратын тарихи деректерден көріп отырғанымыздай жоғарыда  айтқан көріністерге қарама-қарсы жағдайлар да болады. Қайғылы кезеңдер (трагедия)  қашанда бір заман өзгерісі болған кездерде сол сәттердегі небір құбылыстардан нәр алғандай болып дами түседі. Ол кездердегі қоғамдағы ескі құрылымдар күйреп, жаңа жүйелер енді бастаған кездер, осы қайғылық жүйеге әсер етеді.

         Күлкілі сәт (комическое) – жоғарыда айтылғандай қайғылы сәттердегі эстетикалық сатыға жатады. Бұл жерде де адамдар қоғамдық өмірде болып жатқан өмірлік құбылыстардың барлығын қабылдап, ой-санасынан өткізіп қарама-қайшылық жақтарына ой жүгіртіп отырады. Бұл “күлкілік” саланың өзгеше бір айырмашылығы. Ол адам бойындағы ерекше бір сезім – күлкімен біртұтас бірге болып келеді. Бұл дүниеде адам тек қана адам ғана күлкіге күлумен мағына аудара алады. Күлкілік табиғатта адамның іс-әрекеті , қимылымен өте тығыз байланыста болады. Күлкілік сәттің де барлық эстетикалық құбылыстар сияқты тек қана объективті жағы емес, оның субъективті қыры да болады. Оның осы субъективті жағына әзіл-сықақтар сияқты жерлері жатады. Бұл дегеніміз адамның өз қоршаған ортасында кейбір күлкілі сәттерге өзі де солай жауап бере отырып, оның айналаға тигізер әсерін ой елегінен өткізе алатыны – осы адамның артықшылығы. Ол адамның интеллектуалды мәдениетін білдіреді. Ертеден келе жатқан халық мақалы: “Неге күлгеніңді айтсаң, мен сенің кім екеніңді (қандай адам екеніңді) айтамын”- деген сөз осы жайларды айтса керек. “Күлкі” – дейді Н.Г.Чепнышевский сондай әділ сезім мол, ол адам көңілін көтереді, адам өзін бағалай біледі. Дүниеде қорқыныш пен күлкі біріге алмайды. Егерде адам өмірде кездесер келеңсіз жайлармен, жамандықпен кездескенде күле білсе, онда ол бұл нірсеге бойы үйреніп, адам қорықпай, қарсы күресе де алады. Күлкілі жанр көпқырлы, оны танып түсінуге күлкі-сықақ жүйелері өз әсерін тигізіп жатады. Күлкі дегеніміз барынша ауқымды түсінік. Барлық сықақтар күлкілі бола береді, ал бар күлкі жай сықаққа (комик) жата бермейді. Күнделікті кездесетін күлкілі сөздер немесе арасын айтылатын сықақ сөздер - анекдотқа жатуы мүмкін, онда пародия, фарс, бурлеск сияқты жанрлар бар. “Комедия” сықақ деп жазған Аристотель – ол нашар адамдардың шығармашылығы, дегенменде ол толығымен жаманға жатпайды. Сонда да болса күлкілі сөздің өзі де нашарлықтың бір бөлігіндей”. Сықақ саласының көркемдік тұстарында сатираның алатын орны бөлек. Жалпы этикалық оймен қарағанда сатира шындықты оның түрінде жеткізе отырып, өмірдегі  кері, қайшы көріністерді, оның  адамның саналы еңбегіне үйлеспейтіндігін анық көрсетеді. Сатира өнердің бар саласымен бірге жүреді. Сықақ өнерінің ортасында ерекше орында “юмор” әзіл жүреді. Онсыз сықақтың бір де бір түрі болмайды. Өмірде әзіл-оспақтың алар орны ерекше, оны өз орнымен қолдана білу де үлкен қасиет. Сонау ертедегі Грецияда Аристофанның сатираларымен қатар Меландр комедиялары белгілі болған, оны қоюшылар ортасында келісті келген жас орындаушылар, әзіл-сықақпен айналасын күлкіге толтырып, жұртты таңдандырған. Шекспир комедиясының ортасында сүйіспеншілік сезімі кәдімгі өмірдегі адам баласына тән, күнделікті тіршілік бөлімі сияқты көрінеді. Ол осы әзіл-сықақ арқылы сүйіспеншіліктің адам өміріне қажет екенін байқатады. Күлкі адамда бір-біріне бауырмалдықты, жанашырлық сезімді оятуға көмектеседі. Адамөміріне бұл жоғарыда айтылған саланың тигізер әсері мен пайдасы зор екенін өткен замандағы ұлы ойшылдар жазған шығармалардан оқып, түсінуге болады.