ҮІІІ-БӨЛІМ. ЭСТЕТИКА - ӨНЕР
ТАНЫМЫ.
&28. Көркемдік бейне –
көркемдік ой түрі.
Өнердегі көркемдік бейне дегеніміз – ой түрі. Оны басқаша айтқанда ойдың
ауыспалылығы, бір болған жайды басқа бір нәрсе арқылы ашу. Суреттеуші өз
шеберлігіне орай дүниедегі бір көріністі,
екінші бір көрініспен түсіністіріп сол түсіністіруден шыққан от жарқылы
дүниедегі бір жаңадан жарын әкелгендей болатын сияқты. Ертедегі үнді өңірінде,
Анандавартхан бойыншы (ІХ ғ.) бейнелік ой (дхвани) негізінен үш түрлі нақтылы
элементтен тұрған. Олар: ақындылық
мүсін (аламкара дхвани), ой (васт дхвани), көңіл-күй (раса дхвани). Бұл
элементтер жоғарыда айтқан бейнелік ойға жатады, оның көркемдік байланыстары.
Ерте заманғы шығармаларда көркем ойдың табиғи ауыспалылығы айқын көрініп тұрада.
Мысалы: скиф суретшілерінің шығармаларында аңдарды бейнелеу түрлерінде айқын
түрде бейнелей отырып, кейбір жыртқыш аңдар түрін (мысық бейнелес), балық кеудесіне ұқсас фантастикалық
грифондар, олардың бет түрін адамға
ұқсас етіп, құс қанатымен қоса келтірген. Осылайша ауыспалы, мифологиялық түрде
көрсетілген мүсіндер: дракон, ертедегі Қытайдағы жылан басты әйел – Нюй-ва
құдай, ертедегі Египеттегі жыртқыш шағал басты еркек-Анубис құдайт.б. Сол сияқты
ертедегі Грециядағы кентавр – ер адамның басы бар жылқы мүсіні, т.б. жатады.
Ертедегі Египет сфинксі – бұл жолбарыс та емес, адам да емес, ол сол жолбарыс
арқылы көрсетілген адам, жәнеде керісінше қарасақ жолбарыс. Бұл жерде аңдар
патшасы арыстанды көрсету арқылы, адам өз-өзіне және сол айналасын, табиғатты
түсіне алады. Осы жерде ол өзінің дүниеге қожалық ете алатынын
сезінеді.
Өзіндік
қозғалыс.
Көркем суреттің, бейненің өзіндік логикасы бар. Ол өзіндік қозғалу
мүмкіндігінің арқасында өзіндік ішкі заңдылығымен дами береді. Суретші осы
өзіндік қозғалысты бастапқы кезеңінен бастап айқын түсіріп отырады, осы жұмыс
барысында суретші шындықтан ешқандайда аумайды, ол барлық уақытта көркемдік
шындықпен бірге. Шығарманың негізіндегі өмірлік материалды суретші өз бағытына
икемдеп алады.
Көптүрлілік пен толық
айтылмағандық.
Ғылыми логикалық ойда барлығы да анық және бір түрде болып келсе, көркемдік бейнелеуде көп түрлі болып
келеді. Осы сөз етіп отырған көптүрлілік бейненің бір аспектісі – толық
айтылмағандық. Мысалы: А.П.Чехов үшін өнер - жазу - өнер өшіріп
тастау.
Э.Хемингуэй көркем шығарманы айсбергке теңеген: - оның азғана бөлігі
көрініп тұрады, ал негізгі үлкен бөлігі су астында көрінбей тұрады. Оның сол
көрінбейтін жағын көру үшін адамға һзінен-өзі ой туады, осыдан барып оны қалай
көру керек, ол қандай екен, сол ақпарат жинау ойлары жұмыс істей бастайды, осы
кездерде толық айтылмағандық болады. Осындай жағдайлар көбіне ХХ ғ. өнер
саласында кездеседі, онда шығарма кей жерлерінде жартылай сөзде үзіліп қалады да
сондағы кейіпкерлердің өмір жайы туралы дерек толық берілмей қалады да сюжет
желісі толығымен шешілмей қалады. Мысалы: Гете айтады: “Фауеті” атты шығармадағы
ойды формуламен көрсете алмаймын, оны анықтау үшін шығарманы толығынан қайтадан
жазып шығару керек. Бейне дегеніміз – бүтіндей бір ойлар
жүйесі.
Э.Хемнигуэй мысал ретінде өзінің повесті “Қарт және теңіз”
шығармасында осындай көркем
шығарманың ой жүйесі шексіз екенін айтады. “Мен, дейді ол, осы шығармасында
нағыз шын қартты бейнелеуге тырыстым, сонымен қатар нағыз баланы, теңізді ондағы
балықты және акуланы анық әрі нанымды түрде көрсетуді ойлаған. Жалпы алғанда
бейне (образ) күрделілік пен қиындыққа тура келеді. Сондай-ақ эстетикалық
байлыққа және өмірдің санқырлылығына.
Жекелендірілген
толықтырулар.
Типизация – бейнені типке
келтіру.
Көркемдік бейне – жеклендірілген толықтыру. Ол кейбір нақты сезімдік
түрде көрініп тұрады. “Тұтастық (общее) жеке түрде ғана болады, онда да сол жекеден”.
Мысалы: Л.Н.Толстойдың “Анна Каренина” романындағы Каренин әйелімен ажырасқысы
келеді де, сол туралы адвокатқа келіп, онымен ақылдасады. Біраз уақыт
әңгімелесіп отырғанда сол бөлмедегі еденге төселген кілем үстінде жорғалап
жүрген жәндікті көрген адвокат Каренинді ұмытқан бойы, қалайда әлгі жәндікті
ұстауға тырысады, оған адамның сөзінен гөрі әлгі жәндікті ұстау қажет. Осыдан
адамның бір-біріне деген немқұралй көзқарасы, ал мүлікке, дүниеге басқаша қарауы
байқалады. Сол кездегі қоғамдық бір өзгешелік осы. А.С.Пушкиннің “Мен сізді
сүйдім” атты өлеңі бұл жерде ақын өзінің жан сезімін өзінің ғана сүйіктісіне тек
жеке тұлғаға арнап жазған. Өлең сөздерінде жалпыға, көпшілікке арналған ешқандай
да сөз жоқ, ол тек қана жеке бір кісіге, өзінің сүйген адамына
арналған.
Сезімталдық ой. Ойшылдық
сезім.
Көркемдік бейне – ой мен сезім жүйелерінің бірігуі, ол жаңадан туындаған
сезімдік бірігу болады. Сезімдік дегеніміз – тарихи жағынан алғашқы, эстетикалық
жағынан өте қажетті болып табылатын көркемдік бейне. Ертедегі үнді халықтарының
пайымдауынша: өнер адам өзіндік сезімін өнерге деген көзқараста соншалықты ұстай
алмаған сезімде болған дейді. Белгілі бір шығарманы орындау үшін жан-жақты
шындық көріністі қамту ғана емес, сонымен қатар ой-сезім санасы және тұрмыстық
ахуал жағдай мен бірге қарау қажет болады. Оған мысал: италяндық мүсінші
Бенвенуто Челлини – күмістен кондотырдің мүсінін жасап жатып, бір кездейсоқ
жағдайға тап болады: металл белгілі бір формаға құйылғанда, бір нәрсе
жетпейтіндігі белгілі болады. Содан барып суретші өзінің жолдастарынан көмек
сұрайды, олар оның шеберханасына күміс қасық, пышақ, табақтар т.б. әкеледі.
Челлини олардысол балқыту қазанына тастайды. Содан көрермендер алдында тамаша
жасалынған зат пайда болады.
Шындық дүние және суретшінің
жеке тұлғасы – бейнені құрастыру тақырыбы.
Көркемдік бейне - шындық пен жорамалдықтың біртұтастығы. Онда сол
шындықтың бар көріністері орын алады. Сол табиғаттағы әрекет жасаушы көркемдік
бейнеде өзінің жасаған әрбір қимылына қарай орын алады. Шындық бейнеде барлық
уақытта объективтік және субъективтік жобалар сақталады, онда ой, сананың суретшінің шындыққа қарай
бағытында.
Ерекшелік.
Бейне қайталанбайды, ол айрықша ерекше. Өмірдегі сол бір белгілі
тақырыпты меңгере отырып, сол бір белгілі жайды анықтай отырып, әрбір шығармашы
өзінше әртүрлі шешім, жаңалық шығарады. Бұл жерде әрбір суретшінің, әрбір
шығармашының өзіндік қолтаңбасы бар. Ғылыми жаңалықтар әр кезде оны
шығарушыларға қарамай, бір-біріне тәуелді болмай шыға береді. Солай бола тұра
көптеген ғасырлардан бері өнер саласында суретшілер шығармаларының бір-бірімен
ұқсастығы-бірлігі болған емес. Солай бола тұра – осы жағдай бір рет болған екен,
ол Низамидің “Ескендір” поэмасында Александр Македонский бір кезде шығыс елінде
бір қаласын жаулап алып, жеңіс
қуанышына арнап үлкен ескерткіш қақпа соқтырады. Сонда оның ішкі жағында екі
суретші бар шеберлігін салып ою ояды, олар арадағы перде арқылы бір-бірін
көрмейді, жұмыс бітіп перде алынады. Сонда екі жақтағы сурет-ою бір-бірімен
ұқсас бір түсте болып шығады, жұрт таң қалады. Әміршінің бұйрығымен пердені
қайта қояды. Сонда бір қабырғадағы сурет өшеді де екінші қабырғадағы сурет
барынша жарқырап тұрады. Содан барып әмірші оның бір қабырғасы айна екенін
біледі.