Abstract:
Мақал-мәтелдер семантикасын жан-жақты зерттеу халықтың тұтас
болмысын танытатын маңызды мәселе. Мақалада қыпшақ тобына жататын қазақ,
қырғыз, қарақалпақ мақал-мәтелдерінің тілдік жүйедегі семиологиялық табиғаты
салыстырмалы тұрғыдан сараланады. Паремиалардың семантикалық өрісі мақал-мәтелдердің ішкі құрылымындағы паремиосемалардың көп деңгейлі көп функциялы
компоненттерінің жиынтығы таңбалаушы және таңбаланушы белгілер арқылы қалыптасатыны нақтыланады. Күрделі тілдік таңба болып табылатын мақал-мәтелдер семантикасының өзек компоненті мен шеткері-жанама компоненттерінің шегі
ажыратылып, біртұтас паремиологиялық мағынаның ерекшеліктері анықталады.
Мақал-мәтелдердің мазмұнындағы эксплицитті және имплицитті мағыналардың
таңбалану ерекшеліктері айқындалады. Паремиялардың ішкі құрылымындағы таңба
мен таңбаланушы ұғым арасындағы байланыс мақалды қолданушының мақсаты мен
жағдаятқа қатысты талданады. Біртұтас паремиологиялық мағынаның таңбалануы
мақалдың сыртқы құрылымындағы лексемалардың семантикалық өрісі негізінде (зат
пен зат, зат пен оның қасиеттері т.б.) жүзеге асатыны көрсетіледі. Мақал-мәтелдердің тәрбиелік мәні мен дәйектемелік-дәлелдемелік мәні әлеуметтік өмірдің, жалпы
қоғамның тұтас жүйесіне қатысты айқындалады. Қазақ, қырғыз, қарақалпақ тілдерінде паремилогиялық параллельдердің өте жиі кездесуі, олардың күрделі лингвистикалық
бірлік ретінде бірдей таңбалануы туыс халықтардың тұрмысы мен салт-дәстүрінің,
өмірлік ұстанымдарының ортақтығы жалпы қыпшақтық дүниетаным тұрғысынан
сипатталады.
